هدف از آفرینش انسان و معنادهندۀ انسانیت او، بندگی خدای متعال است: (وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ)[1]؛ اگر عبادت در زندگی بشر نباشد، انسان به مخلوقی در ردیف سایر موجودات بدل می‌شود. انسانی که سیرش <لِلَّهِ>[2] است و انتهای سیرش هم به الله رجوع می‌کند: (إِلَیْهِ رَاجِعُونَ)[3]، باید همچون عاشقی شوریده، در همۀ آنات و لحظات زندگی‌اش به یاد محبوب باشد و همۀ امورش خدایی باشد. ازآنجا که خداوند بینا در همۀ آنات نظاره‌گر انسان است (أَ لَمْ یَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ یَرَى)[4]، شرط انصاف نیست که بندگانش مشغول هر آنچه باشند غیر از او؛ اینجاست که مفهوم «مراقبه» پای به میدان می‌گذارد و نقش آن در سیر به سوی حق متعال روشن می‌گردد.
یکی از مشکلات اصلی در فضای مراقبه، توجه دائمی و ایجاد حال‌وهوای متناسب با هر مرحله از مراقبه می‌باشد؛ با توجه به روحیات افراد، نیاز به مجموعه‌‌ای مستقل، هدفمند، سیردار، دارای جامعیت و تنوعِ لازم ضروری به‌نظر می‌رسد؛ درهمین‌راستا، هیئت علمی موسسه جلوۀ نور علوی بر آن شد تا با تدوین دفاتر اربعینی برای هر مرحله از مراحل مراقبه، این نیاز مهم را برآورده سازد تا مشتاقان «سیر الی‌الله» بتوانند از آن در راستای تعمیق و ملکه‌شدن مراقبات عملی استفاده نمایند. این دفاتر از منزل تنبّه شامل «یقظه و توبه» (جلد اول) «انجام واجبات و ترک محرمات، تقوا و ورع» (جلد دوم) شروع شده و با منزل خوف شامل «حریم‌داری» (جلد سوم) و «مرگ» (جلد چهارم) ادامه پیدا می‌کند. بحمدالله تاکنون مجلدات اول و دوم از این مجموعه، تألیف و به چاپ رسیده است. امید است با لطف الهی همۀ مراحل تکمیل شده و در اختیار علاقه‌مندان قرار بگیرد.
این مجموعه دارای ویژگی‌های ذیل است:
- تأثیر‌گذاری لازم در راستای ایجاد حال‌وهوای متناسب با هر مرحله مراقبه؛
- تنوع ساختاری محتوا در شش‌زمینه مختلف؛
- استفاده از مطالب علمی علمای اخلاق در راستای تبیین، شرح، بیان اهمیت و جایگاه هر مرحله از مراقبه؛
- رعایت سیر طولی و عرضی در غالب موارد؛
- مستندبودن محتوای روزانه و تنوع ساختاری آن؛
- تبویب موضوعی و هدفمند مطالب؛
- نمایه‌زنی محتواهای روزانه هر اربعین.
در این مجموعه که متشکل از اربعینیات است، برای هرروز با شش‌محتوا مواجه هستیم: آیات قرآن کریم، روایات نورانی اهل‌بیت؟عهم؟، کلام بزرگان، شعر، داستان، دعا. در جلد دوم، سیره شهدا و فتوای مراجع تقلید نیز به محتوای روزانه اضافه شده است.
جلد اوّل: یقظه و توبه
یقظه به معنای بیداری و آگاهی، اولین منزل از منازل سلوک است. انسان تا از غفلت بیدار نشود، حیات حقیقی و سیر او آغاز نمی‌شود. چون انسان در قوامی معتدل خلق شد ولی با ورود به انزل مراتب هستی (دنیا) قلبش آلوده به زنگار تعلقات گشت. این مریضی قلب (غفلت، حجاب تعلقات و گناهان) یکسان نبوده و برای هرکس دارای مراتب مختلف است.
هرکس با هر قلبی و با هر حجابی از تعلقات و گناهان که بر قلبش نشسته، اگر از روی خشیت الهی توبه کند و با قلبی منیب، با تضرع و زاری رو به سوی درگاه الهی کند: (مَنْ خَشِیَ الرَّحْمنَ بِالْغَیْبِ وَ جَاءَ بِقَلْبٍ مُنِیبٍ)[5]، حتما مورد مغفرت الهی قرار گرفته و در سلم و سلام کامل وارد بهشت برین خواهد شد: (ادْخُلُوهَا بِسَلاَمٍ ذلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ)[6].
ازاین‌رو محتوای جلد اول از مراقبات عملی شامل دو اربعین است: اربعین اول دارای دو بخش است: بیست‌روز ابتدایی مربوط به مباحث «یقظه» و بیست‌روز دوم به مباحث «پذیرش توبه از سوی خدای متعال» اختصاص داده شده است.
محتوای اربعین دوم نیز بدین ترتیب است: زمان توبه، ماهیت توبه (پشیمانی، امید)، ارکان توبه (خالص‌بودن، اعتراف، اصلاح، دوام) و آثار توبه (تبدیل گناه به ثواب، فروفرستادن نعمت‌های الهی، دعای ملائکه).
جلد دوم: «انجام واجبات و ترک محرمات» و «تقوا»
آفرینش جهان و موجودات آن باطل و بیهوده نیست و همگی برای هدفی خاص خلق شده‌اند؛ (وَ مَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَیْنَهُمَا بَاطِلاً)[7]؛ برای اتصاف به رنگ خدایی باید عبد بود و به مقام عبودیت رسید؛ (صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً وَ نَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ)[8]؛ بندگی یعنی همه امور بنده در یکایک لحظات زندگی‌اش برای پروردگار جهانیان است. بنده، فقط و فقط در بند اوست و معنای حقیقی مراقبه بنده همین است. عبودیت بدون اطاعت فرامین و نواهی الهی معنا ندارد؛ پس اولین مرحله از مراقبه، حفظ ظاهر حریم شرع مقدس در حلال و حرام الهی است؛ یعنی پس از توبه از گذشته، باید با عزم جزم، تمام سعی بر این باشد که از معاصی الهی و همه گناهان دوری شود. این مراقبه به این معناست که شخص باید در چنداربعین، مقید باشد که واجبات و محرمات مدنظر شارع مقدس را رعایت کند تا اجتناب از نواهی و اطاعت اوامر برای او ملکه شود.
تقوا
پس از ملکه‌شدن انجام واجبات و ترک محرمات و ظهور آثار آن –به‌ویژه نفرت از گناهان- باید از حریم گناهان نیز پرهیز کرد؛ این مهم با رعایت امری به نام «تقوا» حاصل می‌شود. در توضیح باید چنین گفت که انسان برای رسیدن به غایت و کمال حقیقی خود، نیازمند زاد و توشه است؛ زیرا مسیر طولانی و سفر دور است؛ بهترین زاد و توشه برای برای این سفر تقواست: (وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوى)[9]. تقوا تنها وسیله رسیدن به سعادت حقیقی و زندگى طیبۀ ابدى در جوار رحمت پروردگار است که خداوند متعال شرافت و کرامت حقیقی نزد خود را برای بنده‌ای مقرر فرمود که باتقواترین است. بدین سبب فرمود: (إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ)[10]؛
«تقوا» یعنی گرفتن سپر در مقابل امری که به انسان آسیب می‌زند؛ براین‌اساس، «تقوا» ملکه‌ای در وجود انسان است که او را از گناه و گرفتارشدن به خشم خداوند حفظ می‌کند؛ درواقع، معنای «إتقوا اللّه» این است: خودتان را در مقابل پروردگار، در یک‌قلعه و حرزی قرار دهید. در مجموع باید گفت: تقوا یعنی حریم پروردگارتان را با توجه دائمی به او حفظ کنید و از او غافل نباشید؛ این، همان معنای مراقبه است و می‌توان چنین نتیجه گرفت که مراقبه در یک‌معنای کلی در فرهنگ قرآن، همان رعایت تقواست.
تقوا یک‌مقام خاص دینى و معنوى نیست، بلکه حالتى است روحى که شامل تمامى مقامات معنوى مىشود؛ به‌این‌معنا که براى هر درجه و مقامى از مقامات معنوى، تقوایى مخصوص به خود آن مقام دارد. اولین مرتبه تقوا، ترک گناهان و انجام واجبات است و در مراتب بالاتر شامل دوری از حریم گناه (شبهات) نیز می‌شود که از آن تعبیر به «ورع» شده است. ورع عبارت از نگاهداری کامل و آخر مرتبه حفظ نفس است.
برای رسیدن به مراتب بالای تقوا (که ورع نامیده می‌شود)، انسان مؤمن نیازمند ترک اموری است که در محدوده محرمات الهی قرار دارند و «امور شبهه‌ناک» نام دارند.
توضیحاتی پیرامون فایل اربعین
با توجه به مطالبی که پیرامون تقوا، ورع و ترک شبهات مطرح شد، معلوم می‌شود که ارتباط تنگاتنگی بین مراقبه «انجام واجبات و ترک محرمات» و این مباحث وجود دارد. ازاین‌رو تصمیم گرفته شد که پس از تدوین اربعین «انجام واجبات و ترک محرمات»، اربعین دیگری نیز مهیا شود تا مکملی برای آن مطالب باشد.
محتوای اربعین اول ذیل چهارمحور انتخاب شده است:
- انجام واجبات: ده‌روز؛
- ترک محرمات: دوازده‌روز؛
- مصادیقی از واجبات در شرع مقدس اسلام: هشت‌روز؛
- برخی از گناهان در دین مبین اسلام: ده‌روز.
سیر محتوایی این اربعین بدین شکل است که ابتدا معنای تقوا و ماهیت آن از منظر ثقلین استخراج گشته و سپس به «عوامل رسیدن به تقوا»، «صفات متقین» و «آثار تقوا» پرداخته شده است. پس از آن، مباحث «ورع» و در انتها نیز محتوایی پیرامون « ترک شبهات» مطرح گشته است.
برای تهیه سیر مراقبات عملی - جلداوّل (یقظه و توبه) از اینجا اقدام فرمایید.