امتیاز زبان عربی در انتقال عالی‌ترین مضامین ملکوتی
زبان عربی، در میان سایر زبانها، به گستردگی واژهها ممتاز است؛ به گونه‌ای که صاحب سخن می‌تواند از کلمات مترادف فراوانی در انتقال معنای خود استفاده کند. اما این به میزان تسلط او بر معانی ظریف واژگان و لطافت وزن و ترکیب آن واژه بستگی دارد. مثلاً کلمهی خضوع و خشوع هر دو در فروتنی به کار میرود، ولی در اولی تواضع ظاهر و در دومی تواضع باطن و قلب مد نظر است. در کلام وحی، که سخن در انتقال عالی‌ترین معارف ملکوتی به عالم خاکی است، و گوینده قادر متعال است، که خود خالق کلام است، قطعاً زیباترین واژگان در بدیعترین قالبها، محمل آن مطالب لطیف و ملکوتی است، و هرگز کلمهای بیجهت به جای کلمهی دیگر به کار نمیرود؛ چرا که هریک معنای خاص خود را دارد، تا به آنجا که برخی معتقدند اصولاً در قرآن کلمهی مترادف وجود ندارد، و هر واژهای که به کار رفته معنای خاص خود را داشته، که در فضای آیه معنای منحصر به فرد خود را دارد، به گونه‌ای که اگر وزن و یا ریشهی لغتی را با واژهی دیگر عوض کنیم، معنا تغییر میکند.
سرچشمه قدرت زبان عربی، واژگان آن هستند
از ویژگیهای دیگر زبان عربی، می‌توان به گسترهی اشتقاقهای گوناگون اسمی و فعلی این زبان، و رابطهی ریشههای لغات با معنای آن‌ها اشاره کرد؛ که موجب به وجود آمدن انواع اشتقاقهای صغیر و کبیر و اکبر در لغت شده؛ و نیز روابط ظریفی میان معنای هر واژه و حروف آن به وجود آورده که علم اصوات در این زبان را رقم زده است. این نکات و دهها لطایف دیگر در مفرداتِ کلماتِ عربی (انتخاب واژگان)، در کنار ادبیات این زبان، در ترکیب لغات و علم نحو و بلاغت و معانی و بیان، بیش از هر زبان دیگر، در انتقال معنا به صاحب سخن کمک میکند. به طوری که به جرأت می‌توان گفت هیچ زبانی در تاریخ بشریت، قدرت خلق این همه آثار ادبی و هنری در رشتههای مختلف نظم و نثر را نداشته است. و هرچند معارف بلند قرآن در هیچ قالب زمینی، آن‌گونه که باید، نمی‌گنجد؛ و تنها مطهرین به آن حریم قدسی راه دارند (که خود فرمود: «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ، فیِ کِتَابٍ مَّکْنُونٍ، لَّایَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ») ولی زبان عربی، در میان سایر زبانها، بهترین محمل در حمل کلام وحی است؛ و قرآن بر این مهم تاکید می‌نماید، تا راه برای تدبر انسانها در قرآن باز شود: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ»
مفسرین معمولاً اعجاز قرآن در فَصاحت و بلاغت را در گفتار و موزون بودن کلمات آن میدانند؛ در حالی که شالودهی فصاحت یک کلام، از زیبایی و حسن انتخاب واژگان آن سرچشمه میگیرد، و اول قدم در شناخت ظرائف معانی آیات، از تدبر در واژه‌های وحی آغاز می‌شود. بنابراین راه معتبر دست‌یابی به معارف قرآن و اتصال به حقیقت قرآن، دقت و بررسی در همین ظاهر الفاظ قرآن، با تمرکز بر واژگان قرآن کریم است.
الزامات تلاوت واژه‌محور قرآن کریم
اما تلاوت قرآن و فهم آیات با محوریت دریافت معانی واژگان قرآن کریم، الزامات و اقتضائاتی دارد:
- اولاً باید دقت داشت معنای آیه از همین چیدمان کلمات و با همین قواعد زبانی به دست می‌آید. لذا تغییر زبان در فهم قرآن یا به هم ریختن نسبت و چیدمان کلمات موجب از دست رفتن معنای اصلی آیه می‌شود. به همین دلیل است که ترجمه ـ و بهویژه ترجمه قرآن کریم ـ همواره این خطر را دارد که معنای اصلی را منتقل نکند؛
- ثانیاً باید دقت داشت هر کلمه در آیه، نقش مخصوصی در دلالت به همان معنای مورد نظر آیه ایفا میکند؛ به گونه‌ای که اگر کلمهی دیگری به جای آن انتخاب شود، آن معنا به دست نمی‌‌آید. همچنین بسیاری از مضامین آیات و معنای کلمات از دریافت معنای آن کلمات در سیاق آیات به دست می‌آید؛ به گونه‌ای که اگر در سیاق دیده نشوند، معنای مناسب واژه در آیه مدنظر دریافت نمی‌شود؛
- ثالثاً حجم عمده پیام‌های قرآنی وابسته به درک ظرایف معانی لغات است. اگر ظرایف معانی لغات معلوم نباشد، یا معنای آیه اصلا معلوم نمی‌شود، یا معنایی سطحی می‌یابد. به منظور درک ظرایف معانی واژگان قرآن، لازم است که این واژگان به مبادی و ریشه‌ها برگردانده شوند تا اصل معنایی که برای آن وضع شده‌اند روشن شود و سپس آیه را با توجه به معنای اصلی واژگان فهمید؛
- رابعاً به دلیل ظرافت‌های بی‌شمار آیات قرآن، دریافت معانی آیات به شرطی ممکن است که حتی‌المقدور تمام توجه و تمرکز به خود متن قرآن کریم و هم‌نشینی لغات در آیات و آیات در سیاق‌ها باشد. لذا شیوه مناسب تلاوت قرآن این است که صرفا متن قرآن کریم پیش روی خواننده باشد، نه متن دیگری مثل ترجمه یا تفسیر آیات؛
- خامساً مناسب است که تالی قرآن با نمونه‌های قوی و دقیق تفسیر واژه‌محور آیات قرآن کریم آشنا شود تا دریابد که تلاوت و فهم آیات قرآن بر مبنای بررسی و دقت در معانی اصلی لغات، تا چه میزان در شناخت معارف و لطایف ناب قرآنی مؤثر است. این آشنایی با تفسیر واژه‌محور هم فرد را در طی مسیر از ظواهر آیات به بواطن آیات توانمند میکند، هم معیاری در اختیار فرد قرار می‌دهد تا ببیند در تلاوت خود چه‌قدر به بواطن آیات نزدیک شده است.
مقدمه‌ای بر تفسیر واژه محور قرآن کریم
همراهان ما در تلاوت قرآن کریم
مؤسسه جلوه نور علوی تحت اشراف استاد محمدتقی فیاض‌بخش، در راستای ترویج فرهنگ قرآنی و اصلاح شیوه تلاوت و تدبر در قرآن کریم، اقدام به تولید محصولاتی بر مبنای روش تفسیر واژه‌محور کرده است. تولید محصولات سه‌گانه مؤسسه در این حوزه، به هدف بهره‌مندی مخاطبین و یاری‌رسانی آنان در اصلاح شیوه تلاوت و تدبر در قرآن کریم با محوریت روش واژه‌محور انجام شده است. لذا هر یک از این سه محصول، بخشی از آن‌چه فرد در تلاوت واژه‌محور قرآن کریم نیاز دارد، تأمین میکند:
۱.قرآن کریم با ترجمه واژگان:
«قرآن کریم با ترجمه واژگان» محصولی است که به جهت پاسخ به موارد 1 و 4 از مسائل پنج‌گانه مذکور ارائه شده است. قرآن کریم با ترجمه واژگان آیات را ترجمه نمی‌کند، بلکه صرفا مهم‌ترین و دشوارترین لغات مورد استفاده در هر صفحه را ترجمه‌ای اجمالی کرده و درک معنای آیه را به عهده تلاوتکننده می‌گذارد تا با فهم واژگان، بتواند منظور آیات را دریابد. بدین‌ترتیب قرآن کریم با ترجمه واژگان از طرفی تمرکز تلاوتکننده بر صرف متن قرآن کریم را تمهید و حفظ میکند؛ و از طرف دیگر با پرهیز از ارائه ترجمه آیات، مانع از انحراف تلاوتکننده از معنای اصلی آیات می‌شود.
مقدمه قرآن کریم با ترجمه واژگان
دلایل ارجحیت ترجمه لغت کنار قرآن کریم نسبت به سایر ترجمه‌ها
۲.تفسیر واژگان قرآن کریم:
«تفسیر واژگان قرآن کریم» محصولی است که به جهت پاسخ به موارد ۲ و ۳ از مسائل پنج‌گانه مذکور تولید شده است. تفسیر واژگان قرآن کریم مجموعه‌ای از مهم‌ترین لغات قرآن را گرد آورده و ترجمه و توضیح دقیق هر کدام را در بیان اجمالی ذکر کرده است. مبنای این محصول، سه دسته منبع زیر بوده است که استفاده از آن‌ها برای فهم معانی و ظرایف لغات کاملا ضروری است:
- مهم‌ترین منابع لغت‌شناسی وریشه‌شناسی زبان عربی، مثل مقاییس‌‌اللغة؛
- مهم‌ترین منابع تفسیر مفردات لغات قرآن کریم، مثل مفردات مرحوم راغب و التحقیق مرحوم مصطفوی؛
- مهم‌ترین تفاسیر واژه‌محور قرآن کریم، یعنی تفسیر مجمع‌البیان علامه طبرسی و تفسیر المیزان علامه طباطبائی(ره).
این اثر بهویژه به تلاش صاحب مجمع‌البیان و صاحب المیزان در تفسیر واژگان قرآن کریم عنایت دارد و سعی کرده است با اتکا بر این دو تفسیر گران‌سنگ، ظرایف و معارف بلند موجود در واژگان قرآن کریم را بیان کند.
بدین‌ترتیب تفسیر واژگان قرآن کریم تلاوتکننده را یاری می‌دهد تا هم درک کند یک واژه قرآنی دقیقا چه معنایی دارد و چرا واژه دیگری نمی‌تواند جای آن را در آیه بگیرد؛ هم به‌واسطه آشنایی با ظرایف و زوایای واژه مدنظر، اعماق معانی بلند مستور در آیه مبارکه را دریابد.
ضرورت توجه به واژه شناسی قرآن کریم
۳.ترجمان وحی
«ترجمان وحی» محصولی است که در پاسخ به مورد 5 از مسائل پنج‌گانه مذکور تولید شده است. این محصول که در دو قالب کتاب و بسته صوتی عرضه شده است، شامل تفسیر واژگان و ترجمه واژه‌محور بخش‌هایی از قرآن کریم و همچنین تفسیر تفصیلی واژه‌محور سوره‌هایی از جزء سی‌ام می‌شود. مطالعه یا استماع این اثر که نمونه موفقی از رویکرد واژه‌محور در ترجمه و تفسیر قرآن کریم است، موجب می‌شود که تلاوتکننده خود اثر این رویکرد را در تعمیق تلاوت و تدبر قرآن و درک معارف قرآنی ببیند و بدین‌طریق در پیاده کردن این روش در تلاوت خود توانمند شود.
روش پیشنهادی در تلاوت قرآن کریم
در اینجا مناسب است روشی پیشنهادی بر اساس رویکرد واژه‌محور ارائه شود. در ارائه این روش، فرض بر آن است که مخاطب آن کسانی هستند که آشنایی کمی با ادبیات عرب دارند و در نتیجه می‌توانند با مراجعه مستقیم به قرآن و فراگیری لغات مشکل آن، بخش عمده آیات را معنا نمایند. در این صورت، گام‌های زیر برای درک مفاهیم قرآنی توصیه می‌شود:
قدم اوّل: آشنایی اجمالی با مفاهیم قرآنی؛
به این ترتیب که قرآن‌آموز می‌تواند از ابتدای قرآن و یا سُوَری که بیشتر با آن‌ها مأنوس است، روزانه یک و یا دو صفحه را با دقّت بخواند و لغات مشکل را از کنار صفحه استخراج نماید.
قدم دوم: ختم قرآن با این روش؛
این روش را به تناسب ورزیدگی در فهم آیات سرعت ببخشد و روزانه انس خود با قرآن را بیشتر کند و بالاخره با این روش یک دور ختم قرآن نماید.
قدم سوم: مرور مجدّد و با دقت بیشتر در لغات مشکل؛
به این ترتیب که از اوّل قرآن شروع به خواندن منظّم روزانه قرآن نماید. او باید بتواند بدون مراجعه به ترجمه‌های قرآن و تنها با مراجعه به معنای لغات مشکل، آیات را ترجمه کند. در این مرحله قرآن‌آموز لغات مشکلی را که در دور قبل فراموش نموده با مداد در حاشیه قرآن خود علامت می‌زند و در دفتر مستقلی نیز با ذکر آیه مربوطه یادداشت می‌نماید و در طول روز جمعا به مدت نیم ساعت مروری بر آن‌ها ـ با عنایت به آیات مربوطه ـ میکند.
هر سه قدم با استفاده از قرآن کریم با ترجمه واژگان میسر می‌شود، گرچه عموم قرآن‌های چاپی بدون ترجمه نیز مفید هستند.
قدم چهارم: آشنایی با ظرائف واژه‌های قرآنی و تفاوت معانی لغات مترادف.
این مرحله می‌باید بعد از چند بار مرور آیات مشکل قرآن و تکرار قدم سوم انجام گیرد. قرآن‌آموز در قدم چهارم تسلط نسبی بر آیات قرآن و معانی آن‌ها پیدا کرده و در این مرحله با استفاده از کتاب تفسیر مفردات واژه‌های قرآنی، در معانی دقیق‌تر آیات قرآن کاوش می‌نماید و نکاتی را که به دست می‌آورد ذیل هر آیه در دفتری استخراج میکند. البته در این زمینه می‌توان از نرم‌افزارهایی که خاص این منظور طراحی شده بهره برد.
همان‌طور که اشاره شد در قدم چهارم، استفاده از تفسیر واژگان قرآن کریم مفید واقع می‌شود.
قدمهای بعدی، آشنایی تخصّصی‌تر با فضاسازی‌های آیات الهی در بیان وقایع و یا معارف قرآنی است. قرآن‌آموز از این مرحله به بعد وارد موسوعه‌های تفسیر قرآن می‌شود که توضیح آن در این مختصر نمی‌گنجد. اما بهره‌مندی از بسته «ترجمان وحی» می‌تواند تلاوتکننده و قرآن‌آموز را هم در قدمهای چهارگانه و هم برای قدمهای بعدی مهیا کند.
فعالیت‌ها و تألیفات قرآنی استاد محمدتقی فیاض بخش
۲۰۰۰۰ دقیقه با مخاطبان رادیو و تلویزیون!