روز سوم شعبان

درباره‏ی روز سوم شعبان، روز ولادت سیدالشهداء{علیه السلام}، توصیه می‌شود که در این عید عزیز، به آستان صدیقه‏ی طاهره؟عها؟ و یا رسول خدا{صلوات الله علیه} هدیه‏ای ببریم و از آن بزرگواران به اندازه‏ی کرمشان درخواست هدیه نماییم. خداوند درباره‏ی سیدالشهداء{علیه السلام} معامله‏ی دیگری دارد و بی‏حساب عنایت می‏کند؛ به خصوص کسانی که گره و مشکلی در زندگی دارند، با این دعا به حضرتش متوسل شوند:

امام سجاد{علیه السلام} می‏فرمایند که پدرم در آخرین لحظات روز عاشورا و هنگامی که برای خداحافظی نزد من آمدند، دعایی را به من تعلیم دادند و فرمودند:

«پسرم، دعایی را به تو تعلیم می‌دهم که مادرم؟عها؟ از رسول خدا{صلوات الله علیه} و ایشان نیز از جبرائیل آموخت، که در اوج سختی‌ها و غصّه‌ها و بلایای عظیم خوانده شود.»

این دعا مطابق نقل اقبال چنین است:

«بِحَقِّ‏ یس وَ الْقُرْآنِ‏ الْحَکِیمِ‏ وَ بِحَقِ‏ طه‏ وَ الْقُرْآنِ الْعَظِیمِ،

به حقّ یاسین و قرآن حکیم، به حقّ طه و قرآن عظیم، اى خدایى که

یَا مَنْ یَقْدِرُ عَلَى حَوَائِجِ السَّائِلِینَ، یَا مَنْ یَعْلَمُ مَا فِی

بر حاجت‌هاى حاجتمندان قادر و توانا هستى، اى آنکه اسرار پنهان

الضَّمِیرِ، یَا مُنَفِّسُ عَنِ الْمَکْرُوبِینَ، یَا مُفَرِّجُ عَنِ

همه را مى‏دانى، اى برطرف کننده‌ی مشکل آنان که دچارگرفتارى شده‏اند،

الْمَغْمُومِینَ، یَا رَاحِمَ الشَّیْخِ الْکَبِیرِ، یَا رَازِقَ‏ الطِّفْلِ

اى برطرف کننده‌ی غم‌هاى مردم اندوهگین، اى رحم‏کننده به پیرمردان،

الصَّغِیرِ،یَا مَنْ لَا یَحْتَاجُ إِلَى التَّفْسِیرِ، صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ

 اى روزى‌دهنده به کودکان صغیر، اى خدایى که بى‏نیاز از هر تفسیرى،

وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْعَلْ بِی کَذَا وَ کَذَا...»^[1]

بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست و... [هر حاجتى که داری بخواه].

شب و روز نیمه‏ی شعبان

از ارجمندترین ایّام ماه شعبان، شب و روز نیمه‏ی آن است. یکی از چهار شب سال که به احیاء و عبادت اختصاص دارد و احتمال شب قدر درباره‌ی آن می‏رود، شب نیمه‌ی شعبان است. بنا بر تفاسیری که از این شب عزیز شده، آن را به اسامی مختلف نامیده‏اند؛ از قبیل «لیلة‌البرات»، «لیلة‌الصک»، «لیلة‌الرحمة» و «لیلة‌المبارکة»؛ رسول خدا{صلوات الله علیه} درباره‌ی این شب عزیز می‏فرمایند:

«کُنْتُ نَائِماً لَیْلَةَ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ، فَأَتَانِی جَبْرَئِیلُ فَقَالَ: یَا مُحَمَّدُ{صلوات الله علیه}، أَ تَنَامُ‏ فِی‏ هَذِهِ‏ اللَّیْلَةِ؟ فَقُلْتُ: یَا جَبْرَئِیلُ، وَ مَا هَذِهِ اللَّیْلَةُ؟ قَالَ: هِیَ لَیْلَةُ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ، قُمْ یَا مُحَمَّدُ، فَأَقَامَنِی، ثُمَّ ذَهَبَ بِی إِلَى الْبَقِیعِ، فَقَالَ لِیَ: ارْفَعْ رَأْسَکَ، فَإِنَّ هَذِهِ لَیْلَةٌ تُفْتَحُ فِیهَا أَبْوَابُ السَّمَاءِ، فَیُفْتَحُ فِیهَا أَبْوَابُ الرَّحْمَةِ وَ بَابُ الرِّضْوَانِ وَ بَابُ الْمَغْفِرَةِ وَ بَابُ الْفَضْلِ وَ بَابُ التَّوْبَةِ وَ بَابُ النِّعْمَةِ وَ بَابُ الْجُودِ وَ بَابُ الْإِحْسَان‏...»^[2]

من در شب نیمه‌ی شعبان در خواب بودم که جبرائیل نزدم آمد و عرض کرد: ای محمد{صلوات الله علیه}، آیا چنین شب ارجمندی را در خوابی؟ پس گفتم: ای جبرائیل، مگر این چه شبی است؟ گفت: شب نیمه‌ی شعبان است؛ برخیز ای محمد{صلوات الله علیه}؛ پس مرا از بستر بلند کرد و به بقیع برد و گفت: بالا را نگاه کن؛ که این شبی است که در آن درهای آسمان باز می‌شود، پس درهای رحمت و رضوان الهی و مغفرت و فضل و توبه و نعمت و جود و احسان باز می‌شود...»

سپس حضرت به گوشه‏هایی از برکات این شب اشاره می‏نمایند.

چه بسا بنا بر تفسیری که مرحوم سید در اقبال می‏نماید، مراد از ذکر فضایل این شب، بیان مرتبه‏ای از مراتب شب قدر باشد؛ چنان‏که همین تفسیر برای سه شب قدر ماه رمضان نیز بیان شده. توضیح آنکه: عدم ذکر صریح شب قدر، نه به معنای عدم تعیین است؛ بلکه این چهار شب، مراتب یک حقیقت هستند که از شب نیمه‏ی شعبان آغاز و در شب 23 ماه مبارک رمضان مستقر می‏شود. به هر روی، احیای این شب به دعا و نمازهای وارده و مراقبت در روز آن بسیار خوب است.

متأسفانه در روزگار ما، بیشتر اوقات مؤمنین در این شب به برگزاری جشن و سرور می‏گذرد؛ که هر چند این هم خوب است و بزرگداشت میلاد امام عصر؟عج؟ محسوب می‏شود؛ ولی نباید از برکات عبادت و تهجّد در این شب غافل شد که رسول اکرم{صلوات الله علیه} به نقل از جبرائیل، در اهمیت استغفار و دعا در این شب فرمودند:

«هِیَ لَیْلَةٌ لَا یَدْعُو فِیهَا دَاعٍ إِلَّا اسْتُجِیبَ لَهُ وَ لَا سَائِلٌ إِلَّا أُعْطِیَ وَ لَا مُسْتَغْفِرٌ إِلَّا غُفِرَ لَهُ وَ لَا تَائِبٌ إِلَّا یَتُوبُ عَلَیْهِ، مَنْ حُرِمَ خَیْرَهَا یَا مُحَمَّدُ{صلوات الله علیه} فَقَدْ حُرِمَ.»^[3]

این شبی است که هیچ دعا کننده‌ای در آن دعا نمی‌کند، مگر آنکه مستجاب می‌شود و درخواست‌کننده‌ای نیست مگر آنکه اجابت می‌شود و استغفار کننده‌ای مگر آنکه بخشیده می‌شود و نیست توبه‌کننده‌ای مگر آنکه پذیرفته می‌شود. و محروم حقیقی کسی است که از خیر آن محروم شود.

از بهترین دعاهای این شب که خوب است در سایر اوقات هم خوانده شود، دعای رسول اکرم{صلوات الله علیه} است:

«اللَّهُمَّ اقْسِمْ لَنَا مِنْ خَشْیَتِکݡَ  مَا یَحُولُ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ

بار خدایا! چنان ترسى از خود قسمت ما کن که مانع ما از نافرمانى کردن

مَعْصِیَتِکَ وَ مِنْ طَاعَتِکَ مَا تُبَلِّغُنَا بِهِ مِنْ رِضْوَانِکَ

تو شود، و [نیز] چنان طاعتى از خود که با آن، ما را به بهشتت رسانى، و چنان

وَ مِنَ الْیَقِینِ مَا یُهَوِّنُ عَلَیْنَا بِهِ مُصِیبَاتِ الدُّنْیَا. اللَّهُمَّ

یقینى که با آن، [تحمّل‏] مصیبت‏هاى دنیا را بر ما آسان گردانى، و ما را تا

مَتِّعْنَا بِأَسْمَاعِنَا وَ أَبْصَارِنَا وَ قُوَّتِنَا مَا أَحْیَیْتَنَا وَ اجْعَلْهُ

زمانى که زنده مى‏دارى، از شنوایى و بینایى و نیرویمان برخوردار بدار و آنها را

الْوَارِثَ مِنَّا وَ اجْعَلْ ثَارَنَا عَلَى مَنْ ظَلَمَنَا وَ انْصُرْنَا عَلَى

وارث ما گردان، و انتقام ما را از کسى که به ما ستم کرده است، بستان و بر ضدّ

مَنْ عَادَانَا وَ لَا تَجْعَلْ مُصِیبَتَنَا فِی دِینِنَا وَ لَا تَجْعَلِ الدُّنْیَا

کسى که با ما دشمنى مى‏کند، یارى‏مان رسان، و مصیبت ما را در دینمان قرار

أَکْبَرَ هَمِّنَا وَ لَا مَبْلَغَ عِلْمِنَا وَ لَا تُسَلِّطْ عَلَیْنَا مَنْ

مده، و دنیا را بزرگترین خواست ما و نهایتِ شناخت ما مگردان، و کسى را که به

لَا یَرْحَمُنَا. بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِین.»^[4]

ما رحم نمى‏کند، بر ما مسلّط مساز. بحق رحمتت ای بهترین رحم کنندگان.

همچنین کسانی که از قبل اهل نماز شب بوده‏اند، از نیمه‏ی شعبان و با نزدیک شدن به ماه مبارک، سعی کنند کیفیت آن را بهتر کنند و حدّاقل یک ساعت به اذان صبح برخیزند، و کسانی که تا به حال توفیق نداشته‏اند، از نیمه‏ی ماه به برکت امام عصر؟عج؟ شروع کنند، تا در ماه رمضان به راحتی و با نشاط برای تهجّد و عبادت برخیزند؛ که محروم حقیقی در این ایام کسی است که از رحمت‏های خاصّ الهی محروم بماند.

فضیلت دعای کمیل در شب نیمه‏ی شعبان

ورود دعای کمیل در شب نیمه‌ی شعبان بوده است. این دعای عظیم‌الشأن، به دعای خضر هم معروف است و گویی امیرالمؤمنین{علیه السلام} آن را به حضرت خضر{علیه السلام} تعلیم فرموده‌اند. کمیل بن زیاد نخعی می‏گوید: ما شب جمعه‌ای نزد امیرالمؤمنین{علیه السلام} بودیم، دیدیم حضرت سر بر سجده گذاشتند و دعایی خواندند که ما تا آن موقع نشنیده بودیم؛ پس هنگامی که حضرت سر از سجده برداشتند، از ایشان درباره‏ی آن دعا پرسیدیم و حضرت آن را به ما تعلیم فرمود. انس با دعای کمیل در شب‏های جمعه، به خصوص در قنوت نماز وتر خوب است. اگر بتوان در تمام ماه شعبان در شب‏های جمعه‏ی آن و علی‌الاخص در شب نیمه‌ی شعبان دعای کمیل را خواند، مطلوب است. امیرالمؤمنین{علیه السلام} بعد از تعلیم آن به جناب کمیل فرمودند:

«مَا مِنْ‏ عَبْدٍ یُحْیِیهَا وَ یَدْعُو بِدُعَاءِ الْخَضِرِ{علیه السلام} إِلَّا أُجِیبَ لَهُ.»^[5]

هیچ بنده‌ای نیست که آن را احیا کند و با دعای خضر دعا کند، مگر آنکه برایش مستجاب می‌شود.

نکته‏ی دیگر آنکه در ماه مبارک رمضان،  باید توجه به مقام نوری امام عصر؟عج؟ داشته و به وسیله‌ی دعا و هدیه به محضر مبارکش، با ایشان انس بیشتری داشته باشیم و دائماً خود را در محضر جنابش ببینیم. مقدّمات این امر باید از شب نیمه‏ی شعبان آغاز گردد و تا پایان ماه شعبان ادامه یابد تا به ماه مبارک رمضان وصل شود. لذا به توصیه‏ی مرحوم سید در اقبال، اعمال مستحب خود را در این ایام به پیشگاه مبارک امام عصر؟عج؟ هدیه کنیم؛ هرچند هر چه داریم از او است، ولی وظیفه‏ی هر رعیّتی، شکر به در خانه‏ی ارباب، به قدر استطاعت خود است.

فضیلت زیارت سیدالشهدا{علیه السلام} در شب نیمه‏ی شعبان

از وظایف مهمّی که نباید در شب نیمه‏ی شعبان ترک شود، زیارت سیدالشهداء{علیه السلام} همراه با غسل است که از اهمّ کارهای این شب است. در روایات آمده که زائر حسین{علیه السلام} گویی خداوند را در عرش ملاقات می‏کند. این مطلب بیانگر ارزش فوق‌العاده‏ی زیارت سیدالشهداء{علیه السلام} در این شب است و طهارتی که زائر به برکت زیارت امام{علیه السلام} پیدا می‏کند تا به آنجاست که لایق زیارت الهی در عرش می‏شود.^[6]

اهمیت روزه‏ی پنج‌شنبه‌ی آخر ماه

مرحوم سید در اقبال اهمیت خاصی به روزه‏ی پنج‏شنبه‏ی آخر ماه شعبان می‏دهند؛ با این بیان که چون اعمال در این روز به محضر امام عصر؟عج؟ عرضه می‏شود، سعی کنیم اوّلاً روزه باشیم تا در محضر حضرت کمتر شرمنده باشیم و امام از ما ناخرسند نباشند؛ که نارضایتی ارباب از رعیّت، موجب حرمان او در ماه رمضان می‏شود، ثانیاً، محاسبه‏ی دقیقی نسبت به گذشته‏ی خود کنیم؛ چون در میان اهل‌الله، ماه مبارک رمضان، ابتدای سال محسوب می‏شود و لذا در پنج‌شنبه‌ی آخر ماه شعبان، نسبت به سالی که پشت سر گذاشتیم محاسبه‌ای نماییم، سپس غسل و نماز توبه  به‏جا آوریم. خلاصه آنکه آخرین تلاش‏های خود را به کار زنیم تا با قلبی پاک و رویی سپید به ماه الهی وارد شویم و لایق مخاطبات خاص پروردگار قرار گیریم.

اى خسرو خوبان نظرى سوى گدا کن

رحمى به من سوخته‌ی بى‌سر و پا کن

درد دل درویش و تمناى نگاهى

زان چشم سیه مست به یک غم‌زده دوا کن

توصیه‏ی دیگر مرحوم سید آن است که هر کس همه‏ی ماه شعبان را روزه گرفته، بهتر است برای استراحت، دو یا سه روز پایانی ماه را روزه نگیرد تا برای ورود به ماه رمضان آماده شود؛ ولی کسانی که کمتر روزه گرفته‏اند، بهتر است سه روز پایانی را روزه بگیرند تا اوّلاً به استقبال ماه مبارک الهی رفته باشند و او را با تشریف به منزل خود آورند و ثانیاً، بنا بر روایات، ثواب روزه‏های فوت شده در دو ماه را تحصیل کرده باشند.