·راه بسیار طولانیِ رسیدن به سعادت

ماه مبارک رمضان، ماه مقربان و محبان درگاه الهی، ماهی است که انسان­‌‌ها با میان‌بُر در مسیر سیرالی­الله می‌توانند راه پرپیچ و خم قرب الهی را در اندک زمانی طی کنند؛ امیرمؤمنان­ علی‌{علیه السلام} در بیان نورانی­شان در نهج‌البلاغه با دلی پردرد و غصه، دربارۀ این راه طولانی می‌فرمایند: «آه مِن قِلَّةِ الزَّاد وَ طُولِ الطَّرِیقِ وَ بُعدِ السَّفَر وَ عَظِیمِ المَورِد»[1]، شخصیت برجسته­ای مانند مولای متقیان علی‌{علیه السلام} وقتی از طولانی‌بودن راه، خطر فراوان این راه، کمی زاد و توشه راه­روند­گان در این مسیر و در عظمت قیامت و عَقَبات آن آه سرمی­دهند و ناله می‌کنند، تکلیف دیگران مشخص است! علاوه بر آن خداوند در سوره مبارکه بلد می‌فرماید: این راه نه‌تنها پرپیچ و خم و خطرناک است، بلکه این راه گردنه­هایی صعب و دره‌هایی بسیار خطرناک دارد و هرگز هر انسانی نمی­تواند از گردنه‌های سخت این راه عبور کند <فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ ومَا أَدْرَاکَ مَا الْعَقَبَةُ>[2]، ای­پیامبر! تو چه دانی که این گردنه­‌‌ها و این راه‌های سخت چه پیچ‌وخم­‌‌ها و چه عقبات سختی در پیش دارد؟ از این رو انسان‌ باید با تلاش و جدیت این گردنه‌ها را در طول زندگی طی کند و از همه مهم­تر اینکه خداوند در این مسیر دربارۀ دشمنان خطرناک و قسم‌خورده­ برای نابودی انسان هشدار می‌دهد که خطرناک‌ترین آنها، شیطان است که در قَسَم بسیار شدیدی گفت: <فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ>[3]؛ عجیب­تر اینکه خداوند دست او را برای اغوای انسان و غربال شدنِ مؤمن از غیرمؤمن، منافق از مؤمنینِ خالص، مشرک و کافر از صالح باز گذاشته است؛ خداوند متعال در این‌باره می­فرماید: <وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِکَ وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ وَ عِدْهُمْ وَ ما یَعِدُهُمُ الشَّیْطانُ إِلّا غُرُوراً>[4]؛ هرکاری که می‌توانی انجام ده! با تمام جنودت، از سمتِ راست، از سمتِ چپ، از هر طریقی که می­توانی به آنان حمله کن؛ ولی بدان که بندگان حقیقی مرا نمی­توانی گمراه کنی؛ <إِنَّ عِبادی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطان‏>[5].

 بنابراین راه به سوی مقام خلافةاللهی انسان بسیار طولانی و دشمنان راه فراوان و مسیر پرپیچ و خم است؛ در نتیجه در این ­مسیر تعداد کمی از انسان‌‌‌ها می‌توانند با قدم خودشان حرکت کنند، اما مژده این است که خداوند برای انسان­‌‌ها یک لحظه‌های نورانی را در طول عمرشان قرار داده که با بهره­مندی از آن لحظه­‌‌ها و با کمک مولا می‌توانند راه را آسان و سریع طی کنند؛ در این رابطه پیغمبر اکرم{صلوات الله علیه} فرمودند: «اِنَّ لِرَبِّکُم فِی اَیَّامِ دَهرِکُم نَفَحَاتٍ اَلَا فَتَعَرَضُوا لَهَا»^[6]؛ در دوران عمر شما لحظه­های طلایی و موقعیت‌هایی است که خداوند در آن موقعیت‌‌‌ها فرصت طلایی برای شما قرار داده که بهترین استفاده را از آن کنید؛ حتماً منتظر آن لحظه­‌‌ها باشید و از آن بهره ببرید.

 ماه مبارک رمضان از آن لحظه­های نورانی و فرصت‌های طلایی برای مؤمنین است که خداوند برای رسیدن به مقام قرب خود قرارداد. ماه رمضان، بهترین ماه سال، عید اولیای الهی و اول سال توحیدی برای ایشان است. اگر افراد از این ماه توشه برگیرند، تا پایان سال می­توانند از آن بهره ببرند. با بهره­مندی از آیات و دعاها به‌ویژه ادعیۀ شب­‌‌ها و روزهای این ماه، می­توان مراتب قرب را طی کرد؛ بی‌شک تمام لحظه‌ها­‌ و روز‌‌ و شب‌های ماه مبارک منازل و مراتب سیر قربی انسان در سلوک الی­الله هستند و هر یک راز و رمزی بیان می­کنند که در هر یک از این راز‌‌ها دستورات فراوانِ نظری و عملی را می‌توان کشف کرد؛ از این رو به بخشی از این اسرار با توجه به آیات و روایات به تناسب ایام ماه مبارک رمضان اشاره می‌شود.

·ماه رمضان، ماهِ رحمت آبشارگونه پروردگار

در ماه مبارک رمضان، درهای رحمت رحیمیه پروردگار باز است و این رحمت آبشارگونه بر مؤمنین فرومی­ریزد؛ امام باقر‌{علیه السلام} می‌فرمایند: هنگامی که چشمان مبارک پیامبر اکرم{صلوات الله علیه} به هلال ماه مبارک رمضان می‌افتاد، رو به قبله می­شدند و می‌فرمودند‌: «اللّهُمَّ أَهِلَّهُ عَلَیْنا بِالْأَمْنِ وَالْإِیمانِ»؛ برای واژه «اَهِلَّهُ» معانی گوناگونی در کتاب­های لغات بیان کرده‌اند؛ بعضی از ماده «هلال» گرفته‌اند به معنای «فریادزدن» و «صدا را بلند­کردن»[7]؛ چراکه اعراب با مشاهده اول ماه و هلال آن فریاد می­زدند که ماه جدید آغاز شد؛ برخی دیگر از اهل لغت معنای زیباتری را گفتند: اصل در معنای «اِهلَال» فروریختن فراوان و ناگهانی و برای اولین­بار است.[8] اگر از این منظر این واژه را معنا کنیم، عبارت نورانی رسول اکرم{صلوات الله علیه} خیلی زیباتر می‌شود؛ «اللّهُمَّ أَهِلَّهُ عَلَیْنا بِالْأَمْنِ وَالْإِیمانِ»؛یعنی بارالها! امنیت را ایمان را «وَ السَّلامَةِ وَ الْإِسْلامِ وَ الْعَافِیَة...»؛ و سلامت و عافیت و اسلام و امور دیگری را که در سیر به سوی تو به شدت به آنها نیازمندیم، برای ما فراوان و به صورت آبشارگونه و بی­حساب و فراوان بر ما فرو ریز که در این ماه، رحمت واسعه تو بر همه موجودات سرازیر است چه رسد به مؤمنین؛ در ادامه می‌فرمایند: بارالها! بیماری‌‌‌ها و موانع را در این ماه برای ما بردار و «اللَّهُمَّ ارْزُقْنَا صِیَامَهُ وَ قِیَامَهُ وَ تِلَاوَةَ الْقُرْآنِ فِیهِ»[9] توفیق عبادت کامل و نماز و تلاوت قرآن و توفیق بر روزه و... را عنایت کن!

·یک­رنگی با ماه مبارک رمضان

ماه مبارک رمضان قابل مقایسه با سایر ماه‌ها نیست در نگاهی که امام سجاد{علیه السلام} به ما تعلیم می‌دهند؛ ماه رمضان یک حقیقتی است که از سوی پروردگار از مقامات و مدارج عرش الهی فرود آمد و عوالم ملکوت را یک­به­یک طی کرد و به­سوی ما انسان­‌‌ها به عنوان ماه مبارک رمضان و به صورت یک شخصیت حقیقی فرود آمد. تعابیری مانند دوستِ صمیمی که آمدنش موجب سرور است؛ «أَلِیفٍ آنَسَ مُقْبِلًا فَسَرَّ»[10] و حضرت در این دعا خطاب به این رفیق صمیمی تعابیر بسیار زیبایی دارند.

در دعای رویت هلال شب اول این تعبیر وارد شده است: «اَللّـهُمَّ سَلَّمْنا لِشَهْرِ رَمَضانَ وَتَسَلِّمْهُ مِّنا، وَسَلِّمْنا فیهِ حَتّى یَنْقَضِیَ عَنّا شَهْرُ رَمَضانَ وَقَدْ عَفَوْتَ عَنّا وَغَفَرْتَ لَنا وَرَحِمْتَنا»^[11]؛ این روایت و دعا را به گونه‌های مختلف می­توان معنا کرد؛ یک­تعبیر این است که «بارالها! ما را برای ماه مبارک رمضان سالم و صحیح قرار بده و آن را هم برای ما سالم قرار بده و او را به‌درستی از ما دریافت کن». معنای دیگر با توجه به واژه «سِلْم» است که معنای دقیق آن یک­رنگی و یگانگی و خالص‌بودن با یک شیء است، همان‌گونه که در روابطِ متعارفِ اجتماعی، وقتی به کسی سلام می­کنیم و می­گوییم «السَّلَامُ عَلَیکَ» یعنی من با تو در یگانگی و «سِلم» و صفا و یک‌رنگی هستم؛ اگر این معنا را در این دعا لحاظ کنیم، معنا این­طور می‌شود: بارالها! ما را یک‌رنگ با ماه رمضان -عید اولیا و ظهورِ بهشتِ رضوانِ تو در دنیا- قرار بده! ما را همراه و هم‌قدم با اولیایت قرار بده؛ بارالها! ماه مبارک را نیز با من یک­رنگ قرار بده تا او به واسطه کارها و زشتی­های من، ابراز دوری و نفرت و دوگانگی از من نکند و در پیشگاه تو از من شکایت نکند. بارالها! این ماه را یک‌رنگ و یگانه در پایانش، به تو تحویل می‌دهیم و طوری نباشد ماه رمضانت را آلوده کرده باشیم؛ بلکه خود ما به صفای ماهِ مبارکِ رمضان با تو یک‌رنگ و یک­صدا و خالص و پاکیزه می‌شویم و به درگاهت به نیایش می­آییم؛ ازاین‌رو در شب اول ماه شوال و پایان ماه مبارک رمضان ندا می‌رسد: «اُغدُوا اِلَی جَوَائِزِکُم»[12]؛ بشتابید به­سوی جایزه­هایی که در یک­رنگی با ماه مبارک رمضان کسب کردید.

با توجه به عبارات ادعیه باید انسان ماه مبارک رمضان را یک­مخلوق و یک رفیق صمیمی بداند که در همه ­لحظه­ها همراهش است و باید کاری کند که این صمیمیت و یگانگی با ماه رمضان روزبه‌روز بیشتر شود؛ در تعبیر زیبایی امام سجاد{علیه السلام} در زمان مشاهدۀ هلال شبِ اول خطاب به ماه مبارک می‌فرماید: «أَیُّها الخَلْقُ المُطیعُ، الدّائِبُ السَّریعُ»[13] ای مخلوقی که مطیع پروردگار هستی و به‌سرعت از دست ما خواهی رفت! ای ماه عزیز! بر تو سلام می­دهیم و از تو می‌خواهیم که تو برای ما ماهِ برکت و خروج از زشتی­‌‌ها باشی.

·اغتنامِ فرصت حضور در دعای وداع ماه مبارک

برای رسیدن به مدارج و معارف الهی باید از طریق وحی اقدام کرد و از اشارات و راهنمایی‌های آن استفاده کرد. پروردگار در سوره مبارکه بقره می‌فرماید: <وَ یُعَلِّمُکُمْ ما لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ‌>[14]؛ یعنی با آمدن انبیای الهی؟عهم؟ خداوند چیزهایی را به شما یاد داد که هرگز از طریق علوم متعارف و راه تجربه، عقل، تفحص و تدبر و... در آیات الهی، خود به این معارف دست پیدا نمی‌کردید. در میان اوقات و زمان­‌‌ها، فرصت‌هایی است که خداوند در آنها زمینه را برای رسیدن به این معارفِ بلند برای انسان هموار می‌کند. در دعای وداع ماه مبارک رمضان امام سجاد{علیه السلام} از فرصت‌های برجسته و ارزشمندی است که راه برای رسیدن به این مقامات و مدارج بلند و سلوک الی­الله هموار است به­شرط آنکه از این فرصت­‌‌ها به درستی استفاده شود؛ از این رو شایسته است در ابتدای ماه مبارک رمضان و قبل از، فوت فرصت به این قُلّه­های اصلی و محورهای عمده سلوک الی­الله در ماه مبارک با مرور نقاط برجسته دعای وداع امام سجاد‌{علیه السلام} توجه شود تا بتوان از ماه مبارک رمضان بهترین زاد و توشه و بهره‌ ­را برد.

·ماه رمضان با شکوه‌ترین بهشت الهی

حضرت امام سجاد{علیه السلام} پس از بیان برخی مقدمات می­فرمایند: خدایا! در میان بهشت‌های گوناگون که در طول عمر و در عالم دنیا برای ما قراردادی، فرصتی را برقرار کردی که آن زیباترین بهشتِ توست؛ «أَنْتَ جَعَلْتَ مِنْ صَفَایَا تِلْکَ الْوَظَائِفِ وَ خَصَائِصِ تِلْکَ الْفُرُوضِ شَهْرَ رَمَضَانَ»[15]، ماه رمضانِ تو زیباترین بهشت تو و زیباترین هدیه تو به­سوی بندگان است. «الَّذِی اخْتَصَصْتَهُ مِنْ سَائِرِ الشُّهُورِوَ تَخَیَّرْتَهُ مِنْ جَمِیعِ الْأَزْمِنَةِ وَ الدُّهُور»[16] ماهی که در میان سایر ماه­‌‌ها آن را به بندگان خاص خود اختصاص دادی، ماهی که در قرآن، با عظمت از آن نام­ بردی، ماهی که عید اولیای توست، ماهی که زمزمه اولیای تو در آن این­گونه است:

که روز عیش و طرب و عید صیامست امروز         کام دل حاصل و ایام به کامست امروز[17]

اولیای الهی در طول عمر خود لحظه­به­لحظه منتظر رسیدن چنین بهشت الهی بودند: «و آثَرْتَهُ عَلَى کُلِّ أَوْقَاتِ السَّنَةِ بِمَا أَنْزَلْتَ فِیهِ مِنَ الْقُرْآنِ وَ النُّورِ وَ ضَاعَفْتَ فِیهِ مِنَ الْإِیمَانِ‏وَ فَرَضْتَ فِیهِ مِنَ الصِّیَامِ»[18]؛ خدایا! قرآن و نور آن را در این ماه قراردادی، ایمان­‌‌ها را مضاعف کردی و روزه را در این ماه بر ما واجب کردی، توصیه به عبادت، نماز و دعا و... کردی و شب قدر را که بهتر از هزارماه است در این ماه قرار دادی؛ آیا برای عظمت ماه مبارک رمضان حتی یکی از آنها کافی نیست؟! در پایان می‌فرماید: در میان تمام ملت‌‌‌ها در میان تمام امت­های مؤمن قبل؛ قوم حضرت ابراهیم، حضرت نوح، حضرت موسی، حضرت عیسی‌؟عهم؟ به امت اسلام به برکتِ رسول گرامی اسلام، روزه و ماه رمضان را اختصاص دادی؛ «ثُمَّ آثَرْتَنَا بِهِ عَلَى سَائِرِ الْأُمَمِ وَ اصْطَفَیْتَنَا بِفَضْلِهِ دُونَ أَهْلِ الْمِلَلِ فَصُمْنَا بِأَمْرِکَ نَهَارَهُ وَ قُمْنَا بِعَوْنِکَ لَیْلَهُ‏»[19] خدایا! این افتخار نصیب ما شد که در این ماه عزیز در روزهایش روزه بگیریم و در شب­هایش به نماز و عبادت و مناجات با تو اجازه یافتیم که با روزه و شب‌زنده‌داری بر آن وارد بشویم «مُتَعَرِّضِینَ بِصِیَامِهِ وَ قِیَامِهِ لِمَا عَرَّضْتَنَا لَهُ مِنْ رَحْمَتِکَ»[20]؛ از این رو جضرت می‌فرمایند: «السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا شَهْرَ اللَّهِ الْأَکْبَر»[21] سلام بر تو ای بزرگترین ­ماهِ خداوند.

·محور‌های اصلی دعای وداع

1. توبه، بازگشت به پروردگار

عمده‌ترین و مهم‌‌ترین محور در ماه رمضان باب توبه است؛ توبه عام، نه فقط توبه از گناه، بلکه توبه به معنای عام، رجوعِ به پروردگار با تمام تلاش و توان است؛ <یَا أَیُّها الْإِنْسَانُ إِنَّکَ کَادِحٌ إِلَى رَبِّکَ کَدْحًا فَمُلَاقِیهِ>[22]؛ ای انسان­ها! شما با کوشش و تلاشِ جدی به سمت پروردگار حرکت می‌کنید و قطعاً او را ملاقات خواهید کرد. باید انسان از خود بپرسد در کدام منزلت و مقام و با کدام چهره با خدای خود ملاقات خواهد کرد؟! از این­رو حضرت می‌فرماید: ماه رمضان بابِ توبه الهی است و هرکس بنابر مقام و موقعیتِ خود به‌سوی خدا مراجعه می‌کند؛ برخی توبه از گناه می­کنند؛ یعنی با مولای خود این‌گونه عهد می­بندند که دیگر نزدیک زشتی­هایی منفور درگاه الهی نمی­شوند؛ برخی دیگر توبه از رذایل اخلاقی می‌کنند؛ برخی دیگر توبه از محبت به غیرپروردگار می‌کنند، برخی دیگر توبه از تشویش و اضطراب از عدم توکل به پروردگار می‌کنند، و در نهایت برخی دیگر توبه از غیرپروردگار می­کنند.

 بنابراین ماه رمضان باب توبه برای همه و در همه مراتب آن است؛ حضرت می‌فرمایند: «أَنْتَ الَّذِی فَتَحْتَ لِعِبَادِکَ بَاباً إِلَى عَفْوِکَ سَمَّیْتَهُ التَّوْبَة»[23]؛ خدایا! در این ماه، باب بزرگی به­سوی مقام عفو و بخشش از کاستی‌های بندگانت باز کردی و نام آن را توبه نهادی و فرمودی: <تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحًا>[24]؛ ای بندگان من! به­سوی من بیایید و توبه کنید؛ ولی توبه‌ای که خالص باشد؛ «نَصُوح» به معنای خالص است[25] <عَسَى رَبُّکُمْ أَنْ یُکَفِّرَ عَنْکُمْ سَیِّئَاتِکُمْ وَیُدْخِلَکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِها الْأنْهَارُ>[26]؛ توبه خالص زمانی است که انسان از همه انانیت­‌‌ها، ناخالصی‌‌‌ها و از همه آنچه که او را از فطرت الهی خودش دور می­کند، توبه کند؛ به همین دلیل در ادامه آیه شریفه به­ نکتۀ ظریفی اشاره می­فرماید: آن روزی است که خداوند نه پیامبر خود را و نه مؤمنین را خاسر و زیان­کار نمی­کند، بلکه مقامات آنان را بالاتر می‌برد و به آنها نور خود را می‌بخشد <نُورُهُمْ یَسْعَى بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَبِأَیْمَانِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا أَتْمِمْ لَنَا نُورَنَا>[27]، این درخواست نه ­­تنها برای مؤمنین بلکه برای انبیای الهی در بهشت برین است که می‌گویند: خدایا! نور ما را کامل و کامل­تر کن! در آنجا بهشتیان هم نورانی بودند، پس این که ایشان عَرضِه می­دارند: <أَتْمِمْ لَنَا نُورَنَا>، اشاره به این است که آن باقیمانده‌های از انانیت‌‌‌ها و خودپرستی­‌‌ها و حتی لذت‌بردن­های برای خود را هم از بین ببر و ما را فقط برای خود قرار بده.

 ماه رمضان بهشت الهی است که انسان در این بهشت می­باید خود را از همه خودپرستی‌ها، خانوادگی‌پرستی­‌‌ها، خودمحوری­ها و هر آنچه که او را متوجه و وابسته غیرپروردگار می­کند پاک کرده و توبه کند؛ بنابراین می­فرماید: <وَاغْفِرْ لَنَا إِنَّکَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ>[28]؛ خدایا! ما را در تحت «غِفار» و پرده رحمت خود قرار بده! که این کار فقط از دست قدرت تو برمی‌آید؛ عمده دستور امام سجاد‌{علیه السلام} برای بهره‌مندی هرچه بیشتر از بهشتِ ماه رمضان الهی نیز همین مطلب است؛ در ادامه حضرت می‌فرماید: هیچ­کس عذری برای خود نمی‌تواند در پیشگاه پروردگار بیاورد که خدایا! من در بهشت نبودم و در نتیجه بهره­ای از بهشت تو نبردم؛ «فَمَا عُذرَ مَن اَغفَلَ دُخُولَ ذَلِکَ المَنزِل بَعدَ فَتحِ البَابِ وَ اِقَامَةِ الدَلِیلِ»[29]؛ هیچ عذری برای کسی که رمضانی بر او بگذرد و در تحت مغفرت پروردگار قرار نگیرد، وجود ندارد.

بر اساس فرمایش حضرت در ادامه دعا خداوند در ماه رمضان نعمت­های فراوانی را قرار داده است؛ تلاوت قرآن، جوع و گرسنگی (زیباترین مهمانی و پذیرایی پروردگار)، بهره‌مندی از سحر‌ها، بهره‌مندی از دعا و نیایش به درگاه پروردگار؛ اما زیباتر از همه آنها و چه­بسا عصاره همه اینها، توبه به­سوی پروردگار است که هرکس به تناسب خود به­سوی خداوند بازگردد و در ادامه حضرت می‌فرمایند: البته در سفره گسترده ماه مبارک رمضان پروردگار برای هر ذائقه‌ای غذای مناسب با آن را قرار داده‌است؛ آن کسانی که برای ثواب روزه می‌گیرند، خداوند در برابر عمل آنان ده برابر[30] و حتی در مواردی بیش از هفتادبرابر[31] به آنان عنایت می‌کند؛ <وَاللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِیمٍ>[32]؛ اما برخی دیگر با پروردگار معامله مزد و اجر نمی‌کنند.

تو بندگی چو گدایان به شرط مزد مکن                                         که خواجه خود روش بنده­پروری داند[33]

حضرت در بخشی دیگر از دعا استشهاد می‌کنند به آیه شریفه <مَنْ ذَا الَّذی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً کَثیرَة>[34]؛ یعنی افرادی هستند که با پروردگار معامله مزد نمی‌کنند، بلکه همه هستی خود را معامله می‌کنند و در نتیجه اعمالشان را به خدا واگذار می‌کنند و گویی آنان عمل نمی­کنند؛ بلکه این خداوند است که عمل آنان را مستقیماً دریافت می‌کند؛ چنان­که در باب روزه ماه مبارک رمضان می‌فرماید: «الصَّوْمُ لِی وَ أَنَا أجْزَی بِه‏»[35]؛ روزه از آن من است و مؤمنین با خودم روبرو هستند و عملشان را در نزد من قرض می‌دهند و من به آنها پاداش می‌دهم؛ حضرت در مرتبه بالاتر آثار­ ماه مبارک رمضان، کارهایی که مؤمن در این ماه انجام می‌دهد را مصداق «عبادت محبّانه» می­داند که از سرِ شکرِ نعمتِ ولایت و شکرِ نعمتِ اسلام و ایمان عمل می‌کند که این­‌‌ موارد طبقات مختلف ذاکرین و تائبین به­سوی درگاه پروردگارند.

2. شکر نعمت موجب نیل به مدارج عالی

حضرت در ادامه دعای وداع با ماه مبارک رمضان می­فرماید: بارالها! تو خود فرمودی<فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ>[36]؛ «من را یاد کنید تا من هم شما را یاد کنم»؛ در عین حال بدانید که این خداوند است که شما را به توبه و ذکر خود دعوت کرده‌است؛ <ثُمَّ‌ تَابَ‌ عَلَیْهِمْ‌ لِیَتُوبُوا>[37] و خدا به آنان رجوع کرد تا آنان لیاقت پیدا کنند با خدای خود ذکر بگویند و توبه کنند و با توبه‌ خود ذاکر شوند که خداوند نیز آنان را (در ملا اعلاء) یاد می‌کند <وَاشْکُرُوا لِی وَلَا تَکْفُرُونِ>[38]؛ و با این کار، شکر نعمت انسان­بودنِ خود را به‌جا آورید و کفران نکنید که <إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ>[39]، کسانی که در ماه مبارک رمضان بهره درستی نبرند، کسانی که در طول عمر خود از بهشتِ نعمت اسلام و ایمان بهره درستی نبرند، بدانند که به شدت در جهنمِ حسرت و در جهنمِ غصه، در عوالم دیگر خواهند سوخت و حسرت­‌‌ها خواهند خورد.

به تعبیر دیگر امام سجاد‌{علیه السلام} می‌فرمایند: بارالها! آنچه که انسان را به مدارج عالی می‌رساند و از شرِّ شیاطین و ابالسه جنی و انسی نجات می­بخشد، در درجه اول مراقبه بر شکر است، یعنی اینکه انسان دائماً توجه به این داشته باشد که هر آنچه که دارد و هر آنچه که بهره می­برد و هر آنچه که در اختیار اوست در حقیقت از آن ­او نیست؛ بلکه از آنِ مولایی است که روزی باید به او پاسخ بدهد؛ بنابراین از نعمت­‌‌ها در جهت رضا و مطلوب صاحبِ نعمت باید استفاده کند و به عبارت دیگر خودش را امانت­دارِ نعمت­های پروردگار بداند؛ در این عبارت می­فرماید: «تَشْکُرُ مَنْ شَکرَک وَ أَنْتَ أَلْهَمْتَهُ شُکرَک»[40]؛ خدایا! نحوه شکرکردن را هم تو به من آموختی و بارالها! هر آن‌کس که شکر نعمت‌های تو را کند تو هم از او شکر می‌کنی و شکر پروردگار، مولویت پروردگار، زیادکردن فهم، درک و معرفت بندگان و کمک به آنان در مسیر سیر به‌سوی رضای مولاست.

3. ماه رمضان ماه عبادت کامل

محور دیگری که حضرت اشاره می‌کنند، باب عبادت کامل و مرضی رضای پروردگار است؛ چراکه همه ما انسان­‌‌ها بندگان فقیر و حقیر درگاه مولا هستیم که می‌باید آن‌چنان عمل کنیم که بیشترین رضایت را برای مولایمان تحصیل کنیم و ما نمی‌دانیم که چه باید کنیم و چه راهی برای بهترین عبادت پروردگار وجود دارد؟ این خودِ خداوند است که در ماه­های خاص به‌ویژه در ماه مبارک رمضان زیباترین نحوه عبادت، کُرنش و ستایش در درگاه خودش را به ما تعلیم فرمود؛ «وَ تُکافِئُ مَنْ حَمِدَک وَ أَنْتَ عَلَّمْتَهُ حَمْدَک»[41]؛ تو خود به ما شیوه حمد را آموختی و در سوره مبارکه بقره خداوند می‌فرماید: شیوه عبادت و تسبیح و تحمید را ما به انسان­‌‌ها یاد دادیم و ملائکه الهی از در خانه اولیای الهی و انسان‌های برجسته نحوه عبادت را یاد گرفتند[42]؛ از این رو می‌توان گفت ماه مبارک رمضان، ماه عبادت کامل و مرضی رضای مولاست.

4. رمضان ماه ستر الهی

در باب سلوک الی­الله محور اصلی که باید سالک به­سوی کوی قرب الهی طی کند، باب ستر است، باب پوشش با کلمه تقواست؛ در این‌باره حضرت می‌فرماید: «تَسْتُرُ عَلَى مَنْ لَوْ شِئْتَ فَضَحْتَهُ»[43]؛ خدایا! در این ماه انسان­‌‌ها را به برکت دستوراتی که دادی از زشتی­‌‌ها پوشاندی؛ درحالی­که می­توانستی آنها را رسوا کنی و این باب را به روی آنان ببندی.

5. دریای بی‌کران جود و بخشش

محور بعدی بابِ جود و بخشش است؛ در این ماه خداوند درهای رحمت خود را آن‌چنان گشوده­است که آبشارگونه و بی­حساب بر بندگان عاصی و مطیع صالح و طالح نعمت‌های خاص خود را می­ریزد؛ دربارۀ جود الهی در این ماه سیدالساجدین{علیه السلام} می‌فرماید: «وَ تَجُودُ عَلَى مَنْ لَوْ شِئْتَ مَنَعْتَهُ»[44]، در این ماه بر بندگان آن­چنان جود و بخشش خود را عنایت کردی که می‌توانستی عنایت نکنی، کسی از تو توقع؛ بلکه حتی حقِ طلب­ نیز نداشت و بارالها! این تو بودی که با بخشش و عنایت خود اینها را به بندگان عنایت کردی.