«هدف از خلقت و عوامل و موانع رسیدن به این مقام»

·درس چهارم: دشمنان مقام کرامت انسانی

·اهداف

در پایان این درس انتظار می‌رود اهداف زیر محقق شود:

1. شناخت دشمنان مقام کرامت حقیقی انسان و ویژگی‌های آنان؛

2. تبیین نفس اماره و شیطان به عنوان مهم‌ترین و اصلی‌ترین دشمنان انسان برای قرارگرفتن در صراط مستقیم الهی؛

3. تبیین گناهان و اخلاق ذمیمه و انسان‌های تحت ولایت شیطان به عنوان مهم‌ترین و اصلی‌ترین جنود شیطان.

·سرفصل‌ها

·دشمنان طریق هدایت (مقام کرامت)

به قرینه مطالب درس قبل، دشمنان طریق هدایت همۀ کسانی هستند که مانع کمال توحیدی انسان و به تعبیری، مانع از رسیدن او به غایت و هدف خلقتش هستند. این دشمنان تمام توان خود را به کار می‌گیرند تا انسان را از رسیدن به مقام یقین و کرامت حقیقی باز دارند. همچنین از باب قرین و همنشین سوء نیز می‌توان به این دشمنان توجه نمود. این دشمنان عبارتند از: نفس اماره، شیطان و جنود او.

·الف. نفس اماره

1. نفس انسانی حقیقتی ذومراتب است که هر مرتبه آن در آیات قرآن دارای نام خاصی است: مطمئنه، لوامه و اماره. مراد این نیست که نفس دارای سه جزء است، بلکه این تعابیر اشاره به مراتب یک حقیقت دارد. پایین‌ترین و پست‌ترین مرتبه، «نفس اماره» است که نفس در این مرتبه به دنبال امور حیوانی و شهوات نفسانی می‌باشد؛ یعنی نفس اماره مسؤلیت تدبیر مرتبه مادی انسان را بر عهده دارد و مبدأ خلقت انسان نیز مادی است. این مرتبه از نفس علاقه زیادی به دنیا و خلود در آن دارد؛ بر این اساس، گرایش‌های مادی و تدبیرات گوناگون برای رفاه مادی و شهوت و غضب‌‌های دنیوی همگی به این مرتبه از نفس باز می‌گردد. وجود این مرتبه برای تدبیر امور دنیوی انسان ضرورت دارد و از همین روست که بستر اغوای شیطان قرار‌ می‌گیرد؛ زیرا محور خودخواهی‌ها و تکبر و سایر صفات مذموم به مرتبه اماره بازمی‌گردد. پس مدیریت و کنترل آن در مقابله با محرمات و گناهان بسیار حائز اهمیت می‌باشد.

• < إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ ما رَحِمَ رَبِّی>[71]

• قالَ الإمامُ عَلیُّ{علیه السلام}: «إِنَّ هَذِهِ النَّفْسَ‏ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ فَمَنْ أَهْمَلَهَا جَمَحَتْ بِهِ إِلَى الْمَآثِمِ.»[72]

جَمَحَ: گردنکشى کرد؛ وقتى که اسب با حرکت و جست و خیزش بر راکب خود چیره مى‏شود و عنانش را از او مى‏گیرد، این واژه به کار می‌رود.

• عنه{علیه السلام}: «إِنَّ نَفْسَکَ لَخَدُوعٌ إِنْ تَثِقْ بِهَا یَقْتَدِکَ الشَّیْطَانُ إِلَى ارْتِکَابِ الْمَحَارِمِ.»[73]
• عنه{علیه السلام}: «إِنَّ طَاعَةَ النَّفْسِ وَ مُتَابَعَةَ أَهْوِیَتِهَا أُسُّ کُلِّ مِحْنَةٍ وَ رَأْسُ کُلِّ غَوَایَةٍ.»[74]
• عنه{علیه السلام}: «إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ وَ الْفَحْشَاءِ فَمَنِ ائْتَمَنَهَا خَانَتْهُ وَ مَنِ اسْتَنَامَ )أی: إطمئن) إِلَیْهَا أَهْلَکَتْهُ وَ مَنْ رَضِیَ عَنْهَا أَوْرَدَتْهُ شَرَّ الْمَوَارِد.ِ»[75]
• عنه{علیه السلام}: «إِنَّ هَذِهِ النُّفُوسَ طُلَعَةٌ إِنْ تُطِیعُوهَا تَنْزِعُ بِکُمْ إِلَى شَرِّ غَایَةٍ.»[76]
• عنه{علیه السلام}: «إِنَّکُمْ إِنْ أَطَعْتُمْ أَنْفُسَکُمْ نَزَعَتْ بِکُمْ إِلَى شَرِّ غَایَةٍ.»[77]
• عنه{علیه السلام}: «الْهَوَى قَرِینٌ‏ مُهْلِکٌ.»[78]
• قَالَ النَّبِیُّ{صلوات الله علیه}: «أَعْدَى عَدُوِّکَ نَفْسُکَ الَّتِی بَیْنَ جَنْبَیْکَ.»[79]

·رابطه نفس اماره و دنیا

2. از آنجا که انسان از عالم ماده آفریده شده و در دنیا زندگی می‌کند، عشق و محبت او به عالم دنیا کاملا طبیعی است؛ همان‌طور که سخن شریف امیرمؤمنان{علیه السلام} به همین مطلب دلالت دارد: «النَّاسُ أَبْنَاءٌ الدُّنْیَا وَ الْوَلَدُ مَطْبُوعٌ عَلَى حُبِّ أُمِّه‏»^[80]؛ این روایت شریفه بیان می‌دارد که انسان فرزند دنیاست؛ یعنی از آن آفریده شده و همان‌طور که هر فرزندی مادر خود را دوست دارد، انسان نیز دنیا را دوست می‌دارد.

بر اساس همین محبت به دنیا و مادیات، انسان برای رسیدن به منافع مادی و دنیوی تمام تلاش خود را می‌کند و حتی دست به فساد می‌زند تا بر دیگران برتری داشته باشد. در روایات نیز حب دنیا سرچشمه تمام خطاها در انسان معرفی شده است: «رَأْسُ کُلِّ خَطِیئَةٍ حُبُّ الدُّنْیَا»^[81]؛ بنابراین دنیادوستی و فریفتگی به مادیات، ریشه خطاها و گناهان انسان است.

• قالَ الإمامُ عَلیٌّ{علیه السلام}: «وَ اللَّهَ اللَّهَ فِی الْجِهَادِ لِلْأَنْفُسِ فَهِیَ أَعْدَى الْعَدُوِّ لَکُمْ فَإِنَّهُ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى- >إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا ما رَحِمَ رَبِّی‏< وَ إِنَّ أَوَّلَ الْمَعَاصِی تَصْدِیقُ النَّفْسِ وَ الرُّکُونُ إِلَى الْهَوَى وَ اللَّهَ اللَّهَ لَا تَرْغَبُوا فِی الدُّنْیَا فَإِنَّ الدُّنْیَا هِیَ رَأْسُ الْخَطَایَا وَ هِیَ مِنْ بَعْدُ إِلَى زَوَال.»[82]

این مرتبه از نفس به طور طبیعی علاقه دارد انسان در رفاه و آسایش و راحتی باشد و تمامی لذت‌ها را بچشد؛ از این رو، میل انسان به سمت هر چیزی تمایل پیدا کند، این نفس نیز انسان را به همان سو امر می‌کند؛ به همین دلیل به آن «نفس اماره» گفته شده است؛ به این معنا که انسان را بسیار به گناه و زشتی امر می‌کند.

·رابطه نفس اماره و شیطان

3. اکنون می‌توان ادعا نمود که ریشه تمام رذائل اخلاقی به نفس اماره بازمی‌گردد، نه شیطان؛ زیرا شیطان فقط زمانی می‌تواند در وجود انسان رخنه و نفوذ و رشد کند که بستر رشد و نمو برای او فراهم شده باشد؛ یعنی اگر نفس اماره در وجود کسی قوی شده باشد، شیطان نیز وارد کارزار شده و با یاری نفس اماره، انسان را به وادی گمراهی و هلاکت می‌کشاند.

به تعبیر آیه شریفه، شیطان بر انسان تسلطی ندارد، مگر اینکه نفس اماره با او همراهی کند: <قالَ الشَّیْطانُ لَمَّا قُضِیَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَ ما کانَ لِیَ عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلاَّ أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لی‏ فَلا تَلُومُونی‏ وَ لُومُوا أَنْفُسَکُم>^[83]؛ بر اساس آیه شریفه، شیطان فقط دعوت می‌کند و وعده‌ پوچ می‌دهد و در پایان نیز از وعده‌ خود تخلف می‌کند. شیطان نمی‌تواند انسان را بر کاری اجبار کند، بلکه انسان به اختیار خود، دعوت شیطان را پاسخ می‌دهد. در واقع، آنچه ریشه گناه و خطاست و انسان را به سوی گناه سوق می‌دهد، نفس اماره اوست و همان‌طور که گذشت، حب دنیا نیز از نفس اماره سرچشمه می‌گیرد؛ بنابراین ریشه‌ گناهان به نفس اماره بازمی‌گردد و مهم‌ترین مانع برای شکوفایی توحید به شمار می‌رود.

بر این اساس، اگر یک مکتب اخلاقی قادر باشد ریشه فساد -یعنی نفس اماره- را از میان بردارد، به طور طبیعی زمینۀ گمراه‌شدن انسان به دست شیطان از بین خواهد رفت؛ چراکه شیطان برای گمراهی انسان، نیاز به بستری در نفس او دارد.

شیطان به عزت خداوند قسم یاد می‌کند که همه انسان‌ها را گمراه کند: <فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعین>^[84]؛ اما بندگان مخلَص را استثنا می‌کند: <إِلاَّ عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصین>^[85]؛ خودش اعتراف می‌کند که نمی‌تواند بندگان مخلَص پروردگار را گمراه سازد؛ چون بنده مخلَص، نفس اماره‌ای ندارد تا بستر نفوذ شیطان باشد. آنان طوری نفس اماره را مدیریت و کنترل نموده‌اند که راه و بستری برای نفوذ شیطان باقی نمانده است. به عبارتی، آنها از فریب و نیرنگ‌‌های شیطان واکسینه شده‌اند.

از این مطلب می‌توان چنین نتیجه گرفت که فرافکنی و مقصردانستن شیطان در گناهان و معصیت خود، اشتباه است. مقصر اصلی خودمان هستیم که از نفس اماره پیروی می‌کنیم؛ به همین دلیل، رسول اکرم{صلوات الله علیه} فرمودند: «أَعْدَى عَدُوِّکَ نَفْسُکَ الَّتِی بَیْنَ جَنْبَیْک‏»^[86]؛ بالاترین دشمن انسان، نفس اماره اوست.

·رام‌کردن و مدیریت نفس اماره، نه نابودکردنِ آن

4. اسلام با تمام تمایلاتِ نفسِ اماره مخالف نیست؛ زیرا اساس گردش زندگی دنیوی بر پایۀ همین تمایلات استوار شده است. میل به غذا، آسایش، دفاع از خطرات و بسیاری از تمایلات مرتبه حیوانیِ انسان برای سپری‌کردن زندگی لازم است. این امور حیوانی تحت تدبیر نفس اماره (نفس مدبر بدن) قرار دارد و اسلام با کشتن و نابودکردن نفس اماره کاملا مخالف است. از نظر اسلام باید نفس اماره تحت مراقبت قرار گیرد تا از انحراف و آلوده‌شدن به گناه مصون بماند. بنابراین در تعلیمات دین اسلام چیزی تحت عنوان نابودکردن قدرت جنسی یا قوه بینایی و بویایی و شنوایی برای دورشدن از گناه وجود ندارد؛ تأکید و تکیه نصوص دینی بر مراقبت و مدیریت تمایلات است، نه حذف آنها. پس وجود نفس اماره در انسان نه تنها نامطلوب نیست، بلکه برای دنیای انسان مفید و لازم است و نباید سرکوب گردد؛ بلکه باید تحت مدیریت مراتب عالی انسان -که همان عقل و نفس مطمئنه است- قرار گیرد؛ از این رو، اگر اراده‌ای برای مدیریت نفس اماره وجود نداشته باشد و تمام خواهش‌ها و خواسته‌هایش اجابت شود، سرنوشت انسان چیزی جز هلاکت و نابودی نخواهد بود. به عبارت دیگر، اگر انسان نفس خود را مدیریت نکند، نفس بر انسان مسلط می‌شود و پیوسته امر و نهی می‌کند و گرایش­های حیوانی را بر انسان چیره می‌سازد. اگر چنین کسی نسبت به حلال و حرام الهی هیچ گونه حساسیتی نداشته باشد و نفس اماره در مملکت وجود انسان میدان­داری کند، او را تا اسفل‌السافلین و سقوط به پایین‌ترین درجه می‌کشاند.

زمانی می‌توان ادعا کرد شخص از سلطه نفس اماره خارج شده که این مرتبه را در اختیار خود بگیرد و او تعیین کند که مثلاً چه موقعی غذا بخورد و چه زمانی نخورد؛ به چه منظره‌ای نگاه کند و از کدام چشم‌پوشی کند. سخن در این نیست که انسان مؤمن نباید غذای خوشمزه بخورد یا نباید گردش و تفریح برود، بلکه مقصود این است که اگر غذای خوشمزه می‌خورد، عقلش به او گفته باشد و از روی هوای نفس و طلب نفس اماره نباشد.

نتیجه مطلب فوق این می‌شود که قدم اول در سلوک، مدیریت نفس اماره و بالاآمدن از این مرتبه است.

ب‌.شیطان

1. شیطان با نادیده‌گرفتن جهتِ خلافت‌اللهی انسان از سجده بر او امتناع نمود و با وجود اینکه در بارگاه الهی دارای وجاهت و مقامی والا بود، از درگاه خداوند متعال رانده شد؛ از این رو، به دشمنیِ سخت و شدید با انسان پرداخت و بر اغوای انسان قسم خورد و با تمام قدرت در جهت دورکردن انسان از صراط مستقیم ایستادگی و استقامت نمود.

• >قالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعین>[87]
• <قالَ فَبِما أَغْوَیْتَنی‏ لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَکَ الْمُسْتَقیم‏>[88]

نکته: اغوا یعنی افتادن در ورطه گمراهی همراه با خسران و هلاکت. در واقع، غوایت با ضلالت فرق دارد. در ضلالت، شخص گمراه است و راه را فراموش و گم کرده ولی هدف و غایت را گم نکرده و در پی هدف و غرض است؛ ولی غوایت گمراهی همراه با فراموشی مقصد و غرض است؛ به نحوی که او مشغول چیزی شده و هدف اصلی را فراموش کند.[89] اینکه شیطان به عزت خداوند؟عز؟ قسم یاد کرده که انسان را اغوا کند، به همین دلیل است که او را از مقصد اعلا (توحید) دور کند؛ یعنی طوری او را سرگرم امور باطل می‌کند که هدف از خلقتش را فراموش کند.

در آیات قرآن کریم، شیطان به عنوان دشمن انسان معرفی گشته و از انسان خواسته شده که شیطان را به عنوان دشمن اتخاذ کند؛ یعنی نسبت به این دشمن قسم‌خورده بی‌تفاوت نباشد و آمادگی لازم برای مقابله با حملاتش را داشته باشد.

• <إِنَّ الشَّیْطانَ کانَ لِلْإِنْسانِ عَدُوًّا مُبینا>[90]
• <إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا>[91]
• <أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنی‏ آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبین‏>[92]
• «وَ أَعُوذُ بِهِ مِنْ شَرِّ نَفْسِی‏ >إِنَ‏ النَّفْسَ‏ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا ما رَحِمَ‏ رَبِّی<‏ وَ أَعُوذُ بِهِ مِنْ شَرِّ الشَّیْطَانِ الَّذِی یَزِیدُنِی ذَنْباً إِلَى ذَنْبِی.»[93]
• «دلا غافل ز سبحانی چه حاصل            مطیع نفس و شیطانی چه حاصل

بود قدر تو افزون از ملائک                    تو قدر خود نمی‌دانی چه حاصل»[94]

2. شیطان با وعده‌های توخالی، زشت را زیبا و غیرواقع را واقع جلوه می‌دهد؛ از این رو، تبعیت و پیروی از او چیزی جز خسران و هلاکت و نابودی انسان در پی نخواهد داشت. همان‌گونه در معنای غوایت گذشت، تلاش و وسوسه شیطان برای گمراهی انسان تا مرحله نابودی و هلاکت انسان ادامه دارد.

• >وَ مَن یُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِن بَعْدِ مَا تَبَینَ‏ لَهُ الْهُدَى‏ وَ یَتَّبِعْ غَیرْ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلىَ‏ وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَ سَاءَتْ مَصِیرًا 115... إِن یَدْعُونَ إِلَّا شَیْطَنًا مَّرِیدًا 117 لعَنَهُ اللَّهُ وَ قَالَ لَأَتخَّذَنَّ مِنْ عِبَادِکَ نَصِیبًا مَّفْرُوضًا 118 وَ لَأُضِلَّنَّهُمْ وَ لَأُمَنِّیَنَّهُمْ وَ لاَمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ ءَاذَانَ الْأَنْعَامِ وَ لاَمُرَنهَّمْ فَلَیُغَیرِّنَّ خَلْقَ اللَّهِ وَ مَن یَتَّخِذِ الشَّیْطَنَ وَلِیًّا مِّن دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَانًا مُّبِینًا 119 یَعِدُهُمْ وَ یُمَنِّیهِمْ وَ مَا یَعِدُهُمُ الشَّیْطَنُ إِلَّا غُرُورًا 120 أُوْلَئکَ مَأْوَئهُمْ جَهَنَّمُ وَ لَا یجَدُونَ عَنهْا محَیصًا>[95]
• <قالَ أَ رَأَیْتَکَ هذَا الَّذی کَرَّمْتَ عَلَیَّ لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلى‏ یَوْمِ الْقِیامَةِ لَأَحْتَنِکَنَّ ذُرِّیَّتَهُ إِلاَّ قَلیلاً>[96]

نکات:

• در این آیه شریفه مصادیق اضلال شیطان مطرح شده و اینکه یکی از راه‌های گمراهی شیطان، آرزوهای باطل و خیالی و موهوم است و انسان را به نابودی کامل می‌کشاند. با توجه به آیه فطرت، بعید نیست که مراد از تغییر خلقت خداى تعالى، خروج از حکم فطرت و ترک دین حنیف -به هر شکلی- باشد.
• کسانی که تحت ولایت شیطان قرار گیرند، دچار خسران مبین گشته‌اند و چه خسرانى روشن‏تر از اینکه سعادت حقیقى کسى مبدل به سعادت خیالى و شقاوت واقعى شود و با وعده‏هاى دروغین و آرزوهاى موهوم، کمال خلقتش مبدل به خسران و نقص گردد.

3. در یک نگاه کلی، بستر همه فریب‌های شیطان، نفس اماره و تقویت جهات حیوانی و علاقه‌های غیرتوحیدی در اوست؛ و بهترین بستر این امور، دنیاست. لذا اصلی‌ترین حربه شیطان، زینت‌دادن عالم دنیا در برابر آخرت و فریب انسان است.

• <قالَ رَبِّ بِما أَغْوَیْتَنی‏ لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعین‏>[97]
• <وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِکَ وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ وَ عِدْهُمْ وَ ما یَعِدُهُمُ الشَّیْطانُ إِلاَّ غُرُورا>[98]

با همه توان و قدرتت به انسان حمله کن! با پیاده‌نظام و سواره‌نظام، با فریادزدن و ترساندن و به وسیله مشارکت در اموال و اولادشان با آنها مقابله کن! اما تنها بندگانی که گرفتار نفس اماره هستند، از تو پیروی می‌کنند.

روایت مکالمه حضرت یحیی{علیه السلام} و شیطان نیز شاهد خوبی برای تبیین حربه‌های شیطان و نوع حملاتش است.[99]

4. هدف اصلی شیطان، ممانعت از قرارگرفتن انسان در صراط مستقیم هدایت است و با توجه به آنکه ظهور حقیقت صراط مستقیم، اولیای الهی و مقام ولایت است، پس شیطان در ابتدا با اصل دینداری مردم مخالف است و هرگز حتی حاضر به اسلام اصغر[100] نیست و‌ می‌خواهد مردم را به کفر مطلق دعوت کند: <حَتَّى تَتَّبِعَ مِلَّتَهُم>؛ اما در مراحل بعد و بعد از پذیرش اسلام و دین و ورود انسان به مراتب بالاتر، شیطان به شدت تلاش‌ می‌کند افراد را از ورود به مراتب ایمان باز دارد.[101]

• <قالَ فَبِما أَغْوَیْتَنی‏ لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَکَ الْمُسْتَقیم ‏16 ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکِرین‏<[102]

از امام‌باقر{علیه السلام} روایت شده که منظور از حملۀ پیش رو این است که آخرت را در نظرشان بى‌ارزش مى‏کند؛ منظور از حمله پشت سر این است که آنها را به جمع مال و بخل از اداى حقوق واجب تشویق مى‏کند تا مالشان براى ورثه باقى بماند؛ مقصود از حمله سمت راست این است که دین آنها را فاسد مى‏کند و گمراهى را در نظرشان نیکو جلوه مى‏دهد؛ و منظور از حمله سمت چپ این است که لذت‌ها و شهوات را بر دل‌هاى آنان غالب مى‏کند.[103]

علامه طباطبایی{رحمة الله علیه} در تفسیر المیزان می‌فرماید:

«این آیه بیان نقشه و کارهاى اوست؛ شیطان مى‏گوید: ناگهان بندگان تو را از چهار طرف محاصره مى‏کنم تا از راه به در کنم.

• مقصود از پیش رو، حوادثى است که در زندگى براى آدمى پیش مى‏آید؛ حوادثى که خوشایند و مطابق آمال و آرزوهاى او یا ناگوار و مایه کدورت عیش اوست؛ چون ابلیس در هر دو حال کار خود را مى‏کند.
• مراد از پشت سر، اولاد و اعقاب اوست؛ چون انسان نسبت به آینده اولادش نیز آمال و آرزوها دارد و درباره آنها از پاره‏اى مکاره مى‏اندیشد. آرى، انسان بقا و سعادت اولاد را بقا و سعادت خود مى‏داند؛ از خوشبختى آنان خشنود و از ناراحتى‏شان مکدر و متألم مى‏شود. انسان هرچه از حلال و حرام دارد، همه را براى اولاد خود مى‏خواهد و تا بتواند آتیه آنان را تأمین نموده و چه بسا خود را در این راه به هلاکت مى‏اندازد.
• منظور از سمت چپ، بى‏دینى مى‏باشد؛ به این معنا که فحشا و منکرات را در نظر آدمى جلوه داده، وى را به ارتکاب معاصى و آلودگى به گناهان و پیروى هواى نفس و شهوات وادار مى‏سازد.
• مقصود از سمت راست -که سمت مبارک و نیرومند آدمى است- سعادت و دین اوست. آمدن شیطان از دست راست به این معناست که وى آدمى را از راه دیندارى، بى‏دین مى‏کند و او را در بعضى از امور دینى وادار به افراط نموده، به چیزهایى که خداوند از آدمى نخواسته، تکلیف مى‏کند. این همان ضلالتى است که خداوند آن را «اتباع خطوات الشیطان» نام نهاده است.[104]

مظاهر این مرتبه از شرک در قالب دیانت و خداپرستی به مراتب خطرناک‌تر از کفر مطلق است؛ زیرا از یک‌سو گرفتارشدن در آن سریع‌تر و مخفی‌تر از گرفتاری در شرک جلی است و از سوی دیگر، معرفت به چنین شرکی و توبه از آن، به مراتب سخت‌تر است. شیطان برای هریک از این مراتب، جنود و لشگریان مخصوص به خود را دارد و هرکس در هر مرتبه‌ای از ایمان که باشد، با توجه به ارتباطات و فضای خاص زندگی خود مورد حمله و هجمه جنود شیطان قرار می‌گیرد. برای مثال، مواضع و لغزش‌گاه‌های انسان عالِم با یک دانشجو یا کاسب متفاوت است.[105] باید متوجه بود که از همان موضع و در همان لحظه‌ای که انسان گمانش را نمی‌کند، شیطان به او حمله خواهد کرد.

·ج. جنود و لشگریان شیطان

شیطان و جنود انسی و جنی او تمام همتشان را مبذول می‌دارند تا فطرت الهی انسان را دچار حجاب کنند؛ تا جایی که نور ایمان و حقیقت‌بینی فطری را در انسان خاموش نمایند و او را از مقام منیع انسانیت تا انزل مراتب خلقت -حتی پست‌تر از جمادات- پایین آورند.[106] اگر او تحت تأثیر عوامل خارجی و محیط تربیتی و خانواده، به شر و باطل گرایش پیدا کند، خواسته‌های فطرت او با اغوا و اضلال شیطان منحرف خواهد شد.

در آیات و روایات اهل‌بیت؟عهم؟، مظاهر شیطان در عقاید و صفات و اعمال افراد انسانی بیان شده است. این جنود همانند شیطان در ابتدا دعوت به کفر مطلق‌ می‌کنند و در صورتی که موفق نشوند، صفات شیطانی را در قالب دیانت به خورد مردم‌ می‌دهند.

·گروه اول از جنود شیطان: اخلاق ذمیمه و گناهان (صفات شیطانی)

جنود شیطان به دو شاخه بارز قابل تقسیم است و در بیانات اولیای الهی نیز به همین ترتیب تحت عنوان «جنود عقل و جهل» بیان شده است. شاخه‌های آن عبارتند از:

1. اخلاقیات مذموم که در درون نفس انسان ملکه‌ می‌شوند.
2. گناهانی که از اخلاق مذموم سرچشمه می‌گیرند و در خارج واقع‌ می‌شوند.

در قرآن و بیانات اولیای الهی؟عهم؟ برای مبارزه با این جنود شیطان توصیه‌های فراوانی شده که در درجه اول، به اصلاح عقاید ناسالم و شناخت دقیق اخلاق مذموم بازمی‌گردد. این رذائل اگر قرین انسان شود، او را از مقام کرامت حقیقی‌ دور کرده و به پستی و رذالت هولناک و هلاکت دائمی می‌کشاند. این گناهان و اخلاق ذمیمه از اصلی‌ترین لشگریان شیطان بوده و بدترین قرین برای انسان و مانع برای نیل به کمال او هستند.

• قالَ اَمیرُالمَؤمِنینَ عَلیٌّ{علیه السلام}: «اتَّخَذُوا الشَّیْطَانَ لِأَمْرِهِمْ مِلَاکاً وَ اتَّخَذَهُمْ لَهُ أَشْرَاکاً فَبَاضَ وَ فَرَّخَ‏ فِی‏ صُدُورِهِمْ‏ وَ دَبَّ وَ دَرَجَ فِی حُجُورِهِمْ فَنَظَرَ بِأَعْیُنِهِمْ وَ نَطَقَ بِأَلْسِنَتِهِمْ فَرَکِبَ بِهِمُ الزَّلَلَ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الْخَطَلَ.‏»[107]
• عنه{علیه السلام}: «سُوءُ الْخُلُقِ شَرُّ قَرِینٍ.‏»[108]
• عنه{علیه السلام}: «بِئْسَ قَرِینُ‏ الدِّینِ الطَّمَعُ.»[109]
• عنه{علیه السلام}: «قَرِینُ‏ الشَّهَوَاتِ أَسِیرُ التَّبِعَاتِ.»[110]
• عنه{علیه السلام}: «قَرِینُ‏ الشَّهْوَةِ مَرِیضُ النَّفْسِ مَعْلُولُ الْعَقْلِ.»[111]

اما انسان در صورت اجتناب از گناهان و رذایل به مقام عالی کرامت دست می‌یابد.

• <إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ نُدْخِلْکُمْ مُدْخَلاً کَریماً>[112]

در مکتب تربیتی «اخلاق توحیدی» مبارزه با این جنود قدم به قدم تحت عناوین «مراقبات عملی» بیان شده است. در یک نگاه کلان، همه رذائل بر محور دنیادوستی و فریب شیطان در زیبا جلوه دادن دنیا و زخارف آن در بستر نفس اماره شکل می‌گیرد.

• <قالَ رَبِّ بِما أَغْوَیْتَنی‏ لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعین<‏[113]
• «سُئِلَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ{علیه السلام}: أَیُّ الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ عِنْدَ اللَّهِ؟عز؟؟ فَقَالَ: مَا مِنْ عَمَلٍ بَعْدَ مَعْرِفَةِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ وَ مَعْرِفَةِ رَسُولِهِ{صلوات الله علیه} أَفْضَلَ مِنْ بُغْضِ الدُّنْیَا؛ وَ إِنَّ لِذَلِکَ لَشُعَباً کَثِیرَةً وَ لِلْمَعَاصِی شُعَباً؛ فَأَوَّلُ مَا عُصِیَ اللَّهُ بِهِ الْکِبْرُ وَ هِیَ مَعْصِیَةُ إِبْلِیسَ حِینَ‏ أَبى‏ وَ اسْتَکْبَرَ وَ کانَ مِنَ الْکافِرِینَ؛‏ وَ الْحِرْصُ وَ هِی‏ مَعْصِیَةُ آدَمَ وَ حَوَّاءَ حِینَ قَالَ اللَّهُ؟عز؟ لَهُمَا <فَکُلا مِنْ حَیْثُ شِئْتُما وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونا مِنَ الظَّالِمِینَ>‏ فَأَخَذَا مَا لَا حَاجَةَ بِهِمَا إِلَیْهِ فَدَخَلَ ذَلِکَ‏ عَلَى ذُرِّیَّتِهِمَا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ ذَلِکَ أَنَّ أَکْثَرَ مَا یَطْلُبُ ابْنُ آدَمَ مَا لَا حَاجَةَ بِهِ إِلَیْهِ؛ ثُمَّ الْحَسَدُ وَ هِیَ مَعْصِیَةُ ابْنِ آدَمَ حَیْثُ حَسَدَ أَخَاهُ فَقَتَلَهُ فَتَشَعَّبَ مِنْ ذَلِکَ حُبُّ النِّسَاءِ وَ حُبُّ الدُّنْیَا وَ حُبُّ الرِّئَاسَةِ وَ حُبُّ الرَّاحَةِ وَ حُبُّ الْکَلَامِ وَ حُبُّ الْعُلُوِّ وَ الثَّرْوَةِ؛ فَصِرْنَ سَبْعَ خِصَالٍ فَاجْتَمَعْنَ کُلُّهُنَّ فِی حُبِّ الدُّنْیَا؛ فَقَالَ الْأَنْبِیَاءُ وَ الْعُلَمَاءُ بَعْدَ مَعْرِفَةِ ذَلِکَ: حُبُ‏ الدُّنْیَا رَأْسُ‏ کُلِّ خَطِیئَةٍ وَ الدُّنْیَا دُنْیَاءَانِ دُنْیَا بَلَاغٌ‏ وَ دُنْیَا مَلْعُونَةٌ.»[114]

·گروه دوم: انسان‌های تحت ولایت شیطان

گروه دوم از جنود شیطان، انسان‌هایی هستند که قلبشان تحت ولایت شیطان است و شیطان در صفات و رفتار و گفتار آنان ظاهر‌ می‌شود. اینان بدترین همنشینان برای انسانند و انس و ارتباط با ایشان بر انسان تأثیر سوء دارد و موجب غفلت از یاد الهی و انحراف و بازماندن از سیر به کمال و صراط مستقیم خواهد شد.

معرفی شیطان و جنود او (گروه اول) تنها با بیان صفات آنها میسور است؛ چون موجوداتی نامرئی هستند و مشاهده عینی آنها مقدور نیست؛ در نتیجه، دستور به پرهیز از آنان چندان تأثیری در نفوس ضعیف ندارد؛ اما بیان جنود عینی آنان و بیان عاقبت شوم دنیوی و اخروی آنان تأثیر بیشتر و عینی‌تری بر قلوب انسان‌ها دارد؛ به همین خاطر، خداوند متعال از دشمنانِ روشن و صریح انبیای الهی در قرآن کریم عده‌ای چون قابیل، نمرود، فرعون و اقوام کافرپیشه مانند قوم لوط، عاد و ثمود را ذکر‌ می‌کند و شرح زندگی آنان را بیان‌ می‌دارد تا عبرتی برای دیگران باشد.

• <فَجَعَلْناها نَکالاً لِما بَیْنَ یَدَیْها وَ ما خَلْفَها وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقین‏<[115]
• <فَقَالَ أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلىَ 24 فَأَخَذَهُ اللَّهُ نَکاَلَ الاَخِرَةِ وَ الْأُولىَ 25 إِنَّ فىِ ذَلِکَ لَعِبرَةً لِمَن یَخشىَ>[116]

«نکال» به معنای منع و قید و بند است. عقوبت را نکال گفته‌اند؛ چون باعث می‌شود شخص مجدداً سراغ انجام کار خلاف نرود؛ در واقع، «نکال» تعذیبی است که هر کسی آن را ببیند یا بشنود، از ارتکاب مثل آن خودداری کند.[117] پس اینکه آیات قوم بنی‌اسرائیل در فصل بعد مورد توجه قرار می‌گیرد، از باب عبرت‌آموزی آن برای امت آخرالزمان است که آنان با بررسی و تطبیق این آیات بر زندگی خود از گرفتارشدن به سرنوشت بنی‌اسرائیل جلوگیری نمایند.

• <وَ إِنَّ الشَّیاطینَ لَیُوحُونَ إِلى‏ أَوْلِیائِهِم‏<[118]
• <لا یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکافِرینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنین<‏[119]
• قال الإمام علی{علیه السلام}: «صَاحِبُ السَّوْءِ قِطْعَةٌ مِنَ النَّارِ.»[120]

در میان اقوام مختلف، قوم یهود به دلیل تمدن طولانی و دسیسه‌های مختلفی که بر علیه دین خود و سایر ادیان الهی در طول تاریخ داشتند، در قرآن بیشتر مورد اشاره قرار گرفته‌اند. در درس‌های بعدی به آفات جامعه دینداران بنی‌اسرائیل از این منظر پرداخته می‌شود که پرده نفاق دینی را از چهره آنان بردارد. البته باید توجه داشت که صفات شیطانی در آنان ظهور یافت و تحت ولایت شیطان سیر نمودند.

• <لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَداوَةً لِلَّذینَ آمَنُوا الْیَهُودَ>[121]
• <وَ لَنْ تَرْضى‏ عَنْکَ الْیَهُودُ وَ لاَ النَّصارى‏ حَتَّى تَتَّبِعَ مِلَّتَهُم‏<[122]

·گروه سوم: افراد ساده‌لوح و زودباور که نادانسته در میدان شیطان سیر می‌کنند.

همواره عده‌ای جاهل و ساده‌لوح با بلاهت و سادگی خود، یاور مهمی برای شیطان و جنود او هستند. این افراد معمولاً با سکوت، اعلام بی‌طرفی و ... کمک‌کار شیطانند. با توجه به حربه شیطان در اغوای کثیری از مردم از این طریق، لازم است خصوصیات این گروه (جاهلان امت) مورد اشاره قرار گیرد.

حضرت امیرالمؤمنین{علیه السلام} در نامه‌ای خطاب به جناب کمیل{رحمة الله علیه}‌ می‌فرمایند:

«مَعْرِفَةُ الْعِلْمِ دِینٌ یُدَانُ بِهِ؛ بِهِ یَکْسِبُ الْإِنْسَانُ الطَّاعَةَ فِی حَیَاتِهِ وَ جَمِیلَ الْأُحْدُوثَةِ بَعْدَ وَفَاتِهِ؛ وَ الْعِلْمُ حَاکِمٌ وَ الْمَالُ مَحْکُومٌ عَلَیْهِ؛ یَا کُمَیْلُ هَلَکَ‏ خُزَّانُ‏ الْأَمْوَالِ‏ وَ هُمْ‏ أَحْیَاءٌ وَ الْعُلَمَاءُ بَاقُونَ مَا بَقِیَ الدَّهْرُ؛ أَعْیَانُهُمْ مَفْقُودَةٌ وَ أَمْثَالُهُمْ فِی الْقُلُوبِ مَوْجُودَةٌ؛ هَا إِنَّ هَاهُنَا لَعِلْماً جَمّاً -وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَى صَدْرِهِ- لَوْ أَصَبْتُ لَهُ حَمَلَةً؛ بَلَى أَصَبْتُ لَقِناً غَیْرَ مَأْمُونٍ عَلَیْهِ، مُسْتَعْمِلًا آلَةَ الدِّینِ لِلدُّنْیَا وَ مُسْتَظْهِراً بِنِعَمِ اللَّهِ عَلَى عِبَادِهِ وَ بِحُجَجِهِ عَلَى أَوْلِیَائِهِ؛ أَوْ مُنْقَاداً لِحَمَلَةِ الْحَقِّ؛ لَا بَصِیرَةَ لَهُ فِی أَحْنَائِهِ، یَنْقَدِحُ الشَّکُّ فِی قَلْبِهِ لِأَوَّلِ عَارِضٍ مِنْ شُبْهَةٍ؛ أَلَا لَا ذَا وَ لَا ذَاکَ؛ أَوْ مَنْهُوماً بِاللَّذَّةِ، سَلِسَ الْقِیَادِ لِلشَّهْوَةِ أَوْ مُغْرَماً بِالْجَمْعِ وَ الِادِّخَار؛ِ لَیْسَا مِنْ رُعَاةِ الدِّینِ فِی شَیْ‏ءٍ؛ أَقْرَبُ شَیْ‏ءٍ شَبَهاً بِهِمَا الْأَنْعَامُ السَّائِمَةُ؛ کَذَلِکَ یَمُوتُ الْعِلْمُ بِمَوْتِ حَامِلِیه‏.»[123]