روز چهاردهم: وقت نماز شب

استواریِ عبادت شبانه

<إِنَّا سَنُلْقی‏ عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقیلاً 5 إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قیلاً 6 إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَویلاً>[1]

«به یقین ما به زودى گفتارى سنگین به تو القا خواهیم‏کرد. (5) بى‏تردید عبادت شب محکم‏تر و پایدارتر و گفتار در آن استوارتر و درست‏تر است. (6) تو را در روز رفت و آمدى طولانى است؛ [پس ساعات شب براى عبادت فرصتى بهتر است].»

بیداری در بیشترِ شب

«عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ{علیه السلام} یَقُولُ: إِنَّ الْعَبْدَ یُوقَظُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مِنَ اللَّیْلِ فَإِنْ لَمْ یَقُمْ أَتَاهُ الشَّیْطَانُ فَبَالَ فِی أُذُنِهِ؛ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ{علیه السلام} عَنْ قَوْلِ اللَّهِ؟عز؟ <کانُوا قَلِیلًا مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ‏>[2]؛ قَالَ: کَانُوا أَقَلَّ اللَّیَالِی تَفُوتُهُمْ لَا یَقُومُونَ فِیهَا.»[3]

«محمدبن‌مسلم می‌گوید: امام‌صادق{علیه السلام} فرمود: همانا بنده در طول خواب شب سه‌مرتبه بیدار می‌شود؛ اگر از بسترش برای نماز برنخیزد، شیطان در گوش او بول می‌کند. از حضرت درباره آیه «آنان اندکی از شب را می‌خوابیدند» پرسیدم. فرمود: بخش کوتاهی از شب را بدون نماز سپری می‌کردند و می‌خوابیدند.»

«عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ أَنَّهُ سَمِعَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ{علیه السلام} یَقُولُ:‏ إِنَّ فِی اللَّیْلِ لَسَاعَةً مَا یُوَافِقُهَا عَبْدٌ مُسْلِمٌ یُصَلِّی وَ یَدْعُو اللَّهَ فِیهَا إِلَّا اسْتُجِیبَ لَهُ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ؛ قُلْتُ: أَصْلَحَکَ اللَّهُ! فَأَیُّ سَاعَةٍ هِیَ مِنَ اللَّیْلِ؟ قَالَ: إِذَا مَضَى نِصْفُ اللَّیْلِ فِی السُّدُسِ الْأَوَّلِ مِنَ النِّصْفِ الْبَاقِی.»[4]

«عمربن‌یزید از امام‌صادق{علیه السلام} نقل می‌کند که حضرت فرمود: همانا در شب ساعتی است که بنده در آن نماز نمی‌خواند و به سوی درگاه الهی دعا نمی‌کند مگر اینکه دعایش اجابت می‌شود. راوی پرسید: خداوند امورت را اصلاح فرماید! مرادتان کدام ساعت از شب است؟ فرمود: وقتی که شب از نیمه بگذارد، در یک ششم از نیمه باقی شب.»

سخن مقام معظم رهبری؟حفظ؟

توصیه به نماز شب براى تحمّل بار سنگین مسئولیّت حضرت حق است. به پیغمبر و عزیز و حبیب خودش -که برترین انسان‌ها در طول تاریخ از اوّلین و آخرین بود- خطاب فرمود که نماز شب را بخوان، نیمه‌شب برخیز، ارتباط و اتّصال خود را مستحکم کن! چون کارِ سنگینى در پیش دارى: <إِنّٰا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقِیلاً>[5]؛ تحمّل این بار، سخت است. آنان که در وسط این راهِ پُر دشمن و شیطان لرزیدند، لغزیدند، منصرف شدند، به دشمن پیوستند یا به آفات دیگر مبتلا شدند، معنویتشان عیب داشته است. در گذشته برخى از رؤساى مدارس علمیه سحرگاه به مدرسه می‌رفتند و نگاه می‌کردند کدام‌یک از طلبه‌ها نماز شب می‌خواند و کدام نمی‌خواند! یعنى مراقبت می‌کردند که طلبه حتّى‌المقدور از نماز شب محروم نماند. این کار پُرمعنایى است؛ البتّه آن روز این کار آسان‌تر بود؛ امروز با تلویزیون و سریال‌هاى تلویزیونى و از این حرف‌ها، کار مشکل است؛ امّا این کار مشکل را باید شما انجام بدهید![6]

                         ***

مى‏مخوان قرآن به تعجیل و شتاب            کن لطایف را درنگ اندر خطاب‏

زود باشد آنکه گفتارى ثقیل                    بر تو ما سازیم وحى از هر قبیل‏

یا ثقیل است آن به میزان و جزا               یا مکلف راست مشکل در ادا

ساعتى که ناشى آن اندر شب است         به هر طاعت از دگر وقت اصعب است‏

اقدم اندر فضل و اقوم در مقال               زانکه باشد نفس فارغ ز اشتغال‏

رفت و آمد شد چو در روزت دراز            در مهماتى که فرض است آن بساز

پس توجه در شب اندر طاعتت             هست اولى در حضور حضرتت‏

یاد کن پروردگارت را به نام                      در شب و روزش بخوان در هر مقام‏[7]

عالم عامل

صاحب «قصص‌العلما» دربارۀ پدرش میرزا سلیمان تنکابنی{رحمة الله علیه} می‌گوید: نماز شبش هیچ‌گاه ترک نشد. یک‌شب وقت سحر از خواب بیدار شدم، دیدم پدرم نشسته و به شدّت می‌گرید. بعد از مدّتی که گریه‌اش تمام شد، از سبب آن سؤال کردم. در پاسخ فرمود: در قنوت نماز وتر، مناجات «خمسة عشرة» می‌خواندم و می‌گریستم. ناگاه شنیدم که از سقف اتاق صدایی بلند شد: «ایّها العالم العامل»؛ وقتی آن آواز را شنیدم، چنان گریه بر من مستولی شد که نتوانستم نماز را تمام کنم. بی‌اختیار نشستم و گریستم. تا من زنده‌ام، راضی نیستم این ماجرا را به کسی بگویید![8]

شهید احمدعلی نیری

با چند نفر از رفقا راهی قم شدیم. بعد از زیارت به همراه احمد آقا و دوستان به خانۀ یکی از رفقا رفتیم و شب را ماندیم. نیمه‌های شب بود که احمد بیدار شد. من هم بیدار شدم ولی از جای خودم بلند نشدم. او می‌خواست برای نماز وضو بگیرد اما احساس کرد این کار باعث اذیت صاحب‌خانه می‌شود؛ لذا قرآن را برداشت و در گوشه‌ای از اتاق مشغول خواندن قرآن شد. او بیداری در سحر را حفظ کرد ولی برخلاف همیشه نماز شب نخواند و من این رفتار او را مشاهده می‌کردم. روز بعد با ایشان صحبت می‌کردم. به دلیلی صحبت از سحرگاه و قرآن‌خواندن شد. به من گفت: من به خاطر رعایت حال صاحب‌خانه نتوانستم وضو بگیرم و نماز شب بخوانم؛ اما خداوند به واسطۀ قرائت قرآن در آن سحرگاه پاداش عظیم و تأثیرات عجیبی به من داد.[9]

                                        ***

«وَ هَا أَنَا ذَا عَبْدُکَ الْفَقِیرُ إِلَیْکَ الْمُؤَمِّلُ فَضْلَکَ وَ مَعْرُوفَکَ فَإِنْ کُنْتَ یَا مَوْلَایَ تَفَضَّلْتَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ عَلَى أَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ وَ عُدْتَ عَلَیْهِ بِعَائِدَةٍ مِنْ عَطْفِکَ فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ الْخَیِّرِینَ الْفَاضِلِین‏ جُدْ عَلَیَّ بِطَوْلِکَ وَ مَعْرُوفِکَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ.»[10]

«من همان بنده نیازمند تو و آرزومند به فضل و احسان تو هستم! پس ای مولاى من! اگر بناست در این شب بر کسى از آفریدگانت بخشش کنى و با بهره‏اى از کرمت به او روى آورى، بر محمد و خاندان پاک و پاکیزه و بهترین و برترین وى درود فرست و به احسان و نیکى‏ات بر من بخشش نما! اى پروردگار عالمیان!»

روز پانزدهم: وقت نماز شب

آمرزش سحرگاهی

<کانُوا قَلیلاً مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُون‏ وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُون>[11]

«آنان اندکى از شب را مى‏خوابیدند و سحرگاهان از خدا درخواست آمرزش مى‏کردند.»

بهترین زمان برای نیایش

«قَالَ رَسُولُ اللَّهِ{صلوات الله علیه}: إِنَّ أَفْضَلَ مَا دَعَوْتُمُ اللَّهَ بِالْأَسْحَارِ.»[12]

«رسول خدا{صلوات الله علیه} می‌فرماید: بهترین زمان براى دعاکردنِ شما به درگاه خدا، سحرگاهان است.»

سخن آیت‌الله مظاهری؟حفظ؟

چیزى که باید توجّه داشته باشیم، آن است که از شیعه نماز شب مى‌خواهند! امام حسن عسکرى{علیه السلام} مى‌فرمایند: علامت مؤمن پنج‌چیز است که یکی از آنها پنجاه‌ویک رکعت نماز در شبانه‌روز است (یعنی نمازهای واجب به همراه تمام نوافلشان و نماز شب). نماز شب بخوانید! اگر مى‌خواهید عاقبت‌به‌خیر شوید و زندگى روشن منهاى غم و غصه و نگرانى داشته باشید، قبل از طلوع فجر بیدار باشید! حیف است که شیعه قبل از طلوع فجر خواب باشد.[13]

از نظر قرآن بیدارى شب خیلى اهمیت دارد. آخر شب و اول طلوع فجر خیلى اهمیت دارد که قرآن کریم در چند مورد به آن قسم مى‌خورد. بین‌الطلوعین نیز خیلى اهمیت دارد و قرآن در مواردی به آن قسم خورده؛ همۀ اینها را مى‌دانیم. مى‌دانیم که نماز شب نشاط مى‌دهد، گره مى‌گشاید، غم و غصه را مى‌برد، نیرو مى‌دهد، حالتى به انسان مى‌دهد که بر همه چیز -از جمله نفس اماره- مى‌تواند غلبه کند؛ اما عمل‌کردن به اینها کار بسیار مشکلى است. حتى ممکن است مهیا شوید و ساعت بگذارید؛ ساعت هم زنگ بزند و بیدار شوید اما بلند نشوید![14]

                                ***

سحر با باد مى گفتم حدیثِ آرزومندی

خطاب آمد که واثق شو به الطاف خداوندى‏

دعاى صبح و شام تو، کلیدِ گنج مقصود است

به این راه و روش مى رو، که با دلدار پیوندى[15]‏

                                ***

بعضى از شب بر تهجّد کن قیام              زاید از واجب کزان یابى مقام‏

زان بر انگیزاندت پروردگار                      بر مقامى بس پسندیده بکار[16]

بنده بیدار

مردی بنده‌ای خرید. هنگام شب به بنده گفت: بستر خواب را مهیا کن! بنده گفت: ای خواجه! تو را هیچ خداوند هست؟ گفت: هست. گفت: آیا وی می‌خوابد؟ گفت: نه! گفت: تو شرم نداری که خداوند تو نخوابد و تو بخوابی؟![17]

شهید سلیمانی

خیلی هنر کنیم نصفه‌شب دل از رختخواب می‌کَنیم؛ آن ‌هم اگر خسته و کوفته نباشیم؛ اما حاجی مثل ما نبود. روزها درگیر مبارزه با اشرار بود و شب هم بلند می‌شد. از آخر شب تا اذان صبح چندبار بیدار می‌شد، دو رکعت نافله می‌خواند و می‌خوابید. دوباره بلند می‌شد، وضو می‌گرفت و دو رکعت نماز می‌خواند و می‌خوابید. یازده‌رکعت را یک‌جا نمی‌خواند و بخش‌بخش می‌کرد. مثل نماز پیامبر{صلوات الله علیه} که نیمه‌های شب چندین‌بار برای نماز از خواب برمی‌خاست.[18]

ایشان برای یکی از بستگانش چنین نوشته بود: تمام کسانی که به کمالی رسیدند، خصوصاً کمالات معنوی که خود منشأ و پایۀ دنیوی هم می‌تواند باشد، منشأ همۀ آنها سحر است. سحر را دریاب! نماز شب در سن شما تأثیری شگرف دارد! اگر چندبار آن را با رغبت تجربه کردی، لذت آن موجب می‌شود به آن تمسک یابی.[19]

                                        ***

«اَللَّهُمَّ إِنِّی أَسْئَلُکَ بِحُرْمَةِ مَنْ عَاذَ بِکَ مِنْکَ وَ لَجَأَ إِلَى عِزِّکَ وَ اِسْتَظَلَّ بِفَیْئِکَ وَ اِعْتَصَمَ بِحَبْلِکَ وَ لَمْ یَثِقْ إِلاَّ بِکَ یَا جَزِیلَ اَلْعَطَایَا یَا مُطْلِقَ اَلْأُسَارَى یَا مَنْ سَمَّى نَفْسَهُ مِنْ جُودِهِ وَهَّاباً.»[20]

«خدایا! از تو درخواست می‌کنم به حرمت آن کس که از تو به خودت پناه آورده و به عزت و شوکت خودت پناهنده گشته؛ و به زیر سایۀ تو آمده و به ریسمان تو چنگ زده و به کسى جز تو اعتماد نجسته؛ اى عطاکننده هدایای بزرگ و ای رهانندۀ اسیران! اى که خود را به خاطر جود و سخا «وهاب» نامیده!»

روز شانزدهم: وقت نماز شب

موعد استغفار

<قالُوا یا أَبانَا اسْتَغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا إِنَّا کُنَّا خاطِئینَ 97 قالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّی إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ>[21]

«گفتند: اى پدر! آمرزش گناهانمان را بخواه، بى‏تردید ما خطاکار بوده‏ایم.(97) گفت: براى شما از پروردگارم درخواست آمرزش خواهم کرد؛ زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.»

ندای الهی در شب جمعه

«قالَ الإمامُ البَاقِرُ{علیه السلام}: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى لَیُنَادِی کُلَّ لَیْلَةِ جُمُعَةٍ مِنْ فَوْقِ عَرْشِهِ مِنْ أَوَّلِ اللَّیْلِ إِلَى آخِرِهِ: أَ لَا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ یَدْعُونِی لِدِینِهِ أَوْ دُنْیَاهُ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَأُجِیبَهُ؟ أَ لَا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ یَتُوبُ إِلَیَّ مِنْ ذُنُوبِهِ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَأَتُوبَ عَلَیْهِ‏؟ أَ لَا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ قَدْ قَتَّرْتُ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَأَزِیدَهُ وَ أُوَسِّعَ عَلَیْهِ؟ أَ لَا عَبْدٌ سَقِیمٌ یَسْأَلُنِی أَنْ أَشْفِیَهُ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَأُعَافِیَهُ؟ أَ لَا عَبْدُ مُؤْمِنٌ مَحْبُوسٌ مَغْمُومٌ یَسْأَلُنِی أَنْ أُطْلِقَهُ مِنْ سِجْنِهِ فَأُخَلِّیَ سَرْبَهُ؟ أَ لَا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ مَظْلُومٌ یَسْأَلُنِی أَنْ آخُذَ لَهُ بِظُلَامَتِهِ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَأَنْتَصِرَ لَهُ وَ آخُذَ لَهُ بِظُلَامَتِهِ؟»[22]

«امام‌باقر{علیه السلام} فرمود: خداوند متعال هر شبِ جمعه -از آغاز شب تا پایان آن- از فراز عرش خویش ندا مى‏دهد: آیا بندۀ مؤمنى نیست که تا پیش از سپیده‏دَم، مرا براى آخرت و دنیایش بخواند و من پاسخش دهم؟ آیا بندۀ مؤمنى نیست‏ که تا پیش از سپیده‏دم از گناهانش به درگاه من توبه کند و من هم‏ به سوى او بازگردم؟ آیا بندۀ مؤمنى نیست که من روزى‏اش را بر او تنگ کرده باشم و او تا پیش از سپیده‏دم، افزایش در روزى‏اش را از من بخواهد و من بر روزى او بیفزایم و به آن گشایش دهم؟ آیا بندۀ مؤمنِ بیمارى نیست که تا پیش از سپیده‏دم از من شفا بخواهد و شفایش دهم؟ آیا بندۀ مؤمنِ زندانى و غم‏زده‏اى نیست که از من بخواهد از زندان آزاد کرده، رهایش کنم؟ آیا بندۀ مؤمنِ ستم‏دیده‏اى نیست که تا پیش از سپیده‏دم از من بخواهد که انتقام او را بگیرم و داد وى بستانم؟»

سخن حجت‌الاسلام انصاریان؟حفظ؟

درباره آیات نودوهفت و نودوهشت سورۀ یوسف، امام‌صادق{علیه السلام} مى‌فرمایند: تأخیر استغفار حضرت یعقوب{علیه السلام} برای فرزندانش براى رسیدن سحر شب جمعه بود: <قٰالُوا یٰا أَبٰانَا اسْتَغْفِرْ لَنٰا ذُنُوبَنٰا إِنّٰا کُنّٰا خٰاطِئِینَ 97 قٰالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّی إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ>[23]. در حدیثى که «منهج الصادقین» نقل مى‌کند، آمده: یعقوب{علیه السلام} بیش از بیست‌سال در هر شب جمعه براى فرزندانش استغفار مى‌کرد تا حق تعالى از گناهان آنان گذشت.

سحر وقتى توأم با بیدارى و اشک استغفار شود، عالى‌ترین عامل براى زوال ناپاکى‌ها از روح و نفس و عقل و جان و اخلاق و عمل است.[24]

                         ***

عشرت شب‌گیر کن مِی نوش کاندر راه عشق        

شبروان را آشنایی‌هاست با میرعسس

عشقبازی کار بازی نیست، ای دل سر بباز!          

ور نه گوی عشق نتوان زد به چوگان هوس[25]

کلید دنیا و آخرت

علامه طباطبایی{رحمة الله علیه} می‌گوید: وقتی به نجف اشرف برای تحصیل مشرّف شدم، از نقطه نظر قرابت و خویشاوندی و رَحِمیّت، گَه‌گاهی به محضر آیت‌الله سیدعلی آقای قاضی{رحمة الله علیه} شرفیاب می‌شدم. یک‌روز در حیاط مدرسه‌ ایستاده بودم که آقای قاضی از آنجا عبور کردند. وقتی به من رسیدند، دست بر شانۀ من گذاشته و گفتند: ای فرزندم! اگر دنیا می‌خواهی، نماز شب بخوان؛ اگر آخرت می‌خواهی، نماز شب بخوان! این سخن آن‌قدر در من اثر کرد که از آن به بعد تا زمانی که به ایران مراجعت کردم، پنج‌سال تمام در محضر مرحوم قاضی روز و شب به سر می‌بردم و آنی از ادراک فیض ایشان دریغ نمی‌کردم.[26]

شهید علی سیفی

شب‌ها که از خواب بیدار می‌شدم، می‌دیدم علی در تاریکی با یک‌شمع کوچک مشغول دعا و مناجات است. وقتی از کوهنوردی شبانه برمی‌گشتیم، همه خسته می‌خوابیدند؛ اما علی تازه بساط نماز شب را فراهم می‌کرد؛ می‌گفت: نمی‌خواهم نماز شبم تَرک شود.[27]

                                        ***

«اَدْعُوکَ رَغَباً وَ رَهَباً وَ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ إِلْحَافاً وَ إِلْحَاحاً وَ تَضَرُّعاً وَ تَمَلُّقاً وَ قَائِماً وَ قَاعِداً وَ رَاکِعاً وَ سَاجِداً وَ رَاکِباً وَ مَاشِیاً وَ ذَاهِباً وَ جَائِیاً وَ فِی کُلِّ حَالاَتِی أَسْئَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّد.»[28]

«تو را می‌خوانم از روى امید و بیم و ترس و طمع و اصرار و الحاح و زارى و چاپلوسى؛ در حالت ایستاده و نشسته و در حال رکوع و سجده و سواره و پیاده و در حال رفتن و آمدن و در هر حال؛ از تو می‌خواهم که درود فرستى بر محمّد و خاندان محمّد!»