«توبه»، در ثقلین
الف. «توبه»، در قرآن
<إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلىَ اللَّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بجِهَالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِن قَرِیبٍ فَأُوْلَئکَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلَیهْمْ وَ کاَنَ اللَّهُ عَلِیمًا حَکِیمًا 17 وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّاتِ حَتىَّ إِذَا حَضرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنىّ تُبْتُ الْانَ وَ لَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ کُفَّارٌ أُوْلَئکَ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا>[1]
«بىتردید توبه نزد خدا فقط براى کسانى است که از روى نادانى مرتکب کار زشت مىشوند؛ سپس به‌زودى توبه مىکنند؛ این‌ها هستند که خدا توبۀ آنان را مىپذیرد و خدا همواره دانا و حکیم است.(17)
و براى کسانى که پیوسته کارهاى زشت مرتکب مىشوند تا زمانى که مرگ یکى از آنان فرا رسد [و در آن لحظه که تمام فرصتها از دست رفته] گوید: اکنون توبه کردم و نیز براى آنان که در حال کفر از دنیا مىروند، توبه نیست. این‌ها هستند که عذابى دردناک براى آنان آماده کردهایم.»
ب. «توبه»، در روایات
وجوب تعجیل در توبه
«قال رسول‌الله{صلوات الله علیه}: ...لَا تُقَدِّمِ الذَّنْبَ وَ لَا تُؤَخِّرِ التَّوْبَةَ وَ لَکِنْ قَدِّمِ التَّوْبَةَ وَ أَخِّرِ الذَّنْبَ؛ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى یَقُولُ فِی کِتَابِهِ: <بَلْ یُرِیدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَه>[2].»[3]
«پیامبر خدا{صلوات الله علیه} (در حدیثی طولانی خطاب به ابن‌مسعود) می‌فرماید: گناه را پیش نیفکن و توبه را به تأخیر نینداز؛ بلکه توبه را پیش افکن و گناه را به تأخیر انداز؛ زیرا که خدای متعال در کتابش می‌فرماید: «بلکه انسان می‌خواهد فرارویش را باز نماید».»
فضیلت توبه
1. «عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ{علیه السلام} قَالَ: قَالَ رَسُولُ‌اللَّهِ{صلوات الله علیه}: خَیْرُ الدُّعَاءِ الِاسْتِغْفَار.»[4]
«سکونی نقل کرده‌است که: حضرت صادق{علیه السلام} می‌فرماید: رسول خدا{صلوات الله علیه} فرمود: نیکوترین دعا، آمرزش‌خواهی است.»
2. «عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ{علیه السلام}: إِذَا أَکْثَرَ الْعَبْدُ مِنَ الِاسْتِغْفَارِ رُفِعَتْ صَحِیفَتُهُ وَ هِیَ تَتَلَأْلَأُ.»[5]
«عبیدبن‌زراره نقل می‌کند که: امام صادق{علیه السلام} فرمود: هرگاه بنده بسیار آمرزش طلبد، نامۀ عملش بالا می‌رود؛ درحالی‌که می‌درخشد.»
معنا و مراحل توبه
«قال أمیرالمؤمنین علی{علیه السلام}: الِاسْتِغْفَارُ دَرَجَةُ الْعِلِّیِّینَ وَ هُوَ اسْمٌ وَاقِعٌ عَلَى سِتَّةِ مَعَانٍ أَوَّلُهَا النَّدَمُ عَلَى مَا مَضَى وَ الثَّانِی الْعَزْمُ عَلَى تَرْکِ الْعَوْدِ إِلَیْهِ أَبَداً وَ الثَّالِثُ أَنْ تُؤَدِّیَ إِلَى الْمَخْلُوقِینَ حُقُوقَهُمْ حَتَّى تَلْقَى اللَّهَ [عَزَّ وَ جَلَ] أَمْلَسَ لَیْسَ عَلَیْکَ تَبِعَةٌ وَ الرَّابِعُ أَنْ تَعْمِدَ إِلَى کُلِّ فَرِیضَةٍ عَلَیْکَ ضَیَّعْتَهَا فَتُؤَدِّیَ حَقَّهَا وَ الْخَامِسُ أَنْ تَعْمِدَ إِلَى اللَّحْمِ الَّذِی نَبَتَ عَلَى السُّحْتِ فَتُذِیبَهُ بِالْأَحْزَانِ حَتَّى تُلْصِقَ الْجِلْدَ بِالْعَظْمِ وَ یَنْشَأَ بَیْنَهُمَا لَحْمٌ جَدِیدٌ وَ السَّادِسُ أَنْ تُذِیقَ الْجِسْمَ أَلَمَ الطَّاعَةِ کَمَا أَذَقْتَهُ حَلَاوَةَ الْمَعْصِیَةِ فَعِنْدَ ذَلِکَ تَقُولُ: أَسْتَغْفِرُ اللَّه.»[6]
«امام علی{علیه السلام} فرمود: استغفار، مرتبۀ عالى‌مقامان است و آن اسمى است که بر شش‌معنا واقع می‌شود: نخست، ندامت نسبت به رفتار گذشته؛ دوم، تصمیم قاطع بر ترک بازگشت براى همیشه؛ سوم، رد‌کردن حقوق مردم تا اینکه خداوند عزوجل را پاک ملاقات کنى و خود را از گناه خالى نمایى؛ چهارم، حق هر واجبى را که ضایع ساختهاى، ادا سازی؛ پنجم، گوشتى که از حرام روییده‌است با گریه و زارى آب کنى، بهگونهاى که پوست به استخوان چسبیده و میان آن‌دو گوشتى تازه بروید؛ ششم، آنکه درد اطاعت الهى را به تن بچشانى، چنان‌که شیرینى معصیت را به آن چشاندى؛ در این هنگام می‌گویى: استغفراللَّه.»
احکام کلی «توبه»
«توبه»، واجب فوری
توبه از گناهان، از مهم‌ترین امور واجب‌ترین واجبات است و وجوب آن فوری است.[7]
شکستن توبه
اگر فرد بعد از توبه، به‌سوی گناه برگردد، نباید از رحمت خداوند ناامید شود، بلکه باید دوباره توبه نماید.[8]
حقیقت توبه و حکم گفتن «أستغِفرُالله»
حقیقت توبه، «پشیمانی از گناهان» می‌باشد و از امور قلبی است و تنها، گفتن «أستغفِرُالله» برای توبه کافی نیست؛ بلکه در آن پشیمانی حقیقی از گناه لازم است و با محقق‌شدن پشیمانی جدی از گناه، گفتن جملۀ «أستغفرالله» لازم نیست، هرچند گفتن آن مطابق با احتیاطِ مستحب است.[9]
شرایط توبه
برای اینکه توبه، «آثار شرعی»[10] خود را داشته باشد، دوامر لازم است:
الف. فرد تصمیم جدّی بر عدم بازگشت به گناه داشته باشد؛
ب. آنچه را فاسد نموده، درصورت امکان، مطابق با دستور شرع اصلاح نماید.[11]
روش اصلاح و جبران گناهان (برای تحقق توبۀ کامل)[12]
جبران گناهان مربوط به حق‌الله
اگر گناه او حق‌الله باشد،[13] باید از درگاه خداوند طلب بخشش کند و قضا یا کفارۀ آن را انجام دهد.[14]
1. جبران گناهان مربوط به حق‌الناس‌های مالی
نسبت به حقوق مالى نیز باید حلالیت بخواهد یا دین خود را ادا کند.[15]
2. جبران گناهان مربوط به حق‌الناس‌های غیرمالی (آبرویی)
و نسبت به غیبت و مانند آن، اگر مفسده‌اى نباشد، چنانچه حلالیت‌خواستن، تدارک هتک انجام گرفته حساب شود، احتیاط آن است که حلالیت بخواهد.[16]
*به خوانندگان محترم توصیه می‌شود برای مطالعۀ بیشتر پیرامون «توبه»، خصوصاً نکات اخلاقی مربوط به آن، به کتاب «مراقبات اخلاق توحیدی» (جلد اول: یقظه وتوبه) که توسط مؤسسۀ جلوۀ نور علوی{علیه السلام} به چاپ رسیده‌است، مراجعه بنمایند.
.[1] النساء، 17و18.
[2]. القیامة، 5.
[3]. بحارالأنوار، ج74، ص104.
[4]. الکافی، ج2، ص504.
[5]. همان.
[6]. نهج‌البلاغة، ص550.
.[7] واجب‌بودن توبه و فوریّت آن در هنگام ارتکاب گناه، عقلی می‌باشد و عقل ما را به‌جهت ایمن‌ماندن از ضرر و عذاب آخرتی، به آن ارشاد می‌نماید. (رسالۀ توضیح‌المسائل جامع، ج2، مسئلۀ 393)
[8]. همان.
[9]. همان.
[10]. مانند عدالت.
[11]. رسالۀ توضیح‌المسائل جامع، ج2، مسئلۀ 393.
[12]. یک‌توضیح (از مؤلف): به‌طور کلی همۀ معاصی به‌دودسته تقسیم می‌شوند: 1. گناهان مربوط به حق‌الله (اعم از ترک عبادات، مثل نماز وروزه -که قضا یا کفاره دارد- و غیر‌آن، مانند شرب خمر، چشم‌چرانی، و...). 2. گناهان مربوط به حق‌الناس: این دسته از گناهان، خود به دودسته تقسیم می‌شوند: 1. گناهان مالی (مانند ربا، سرقت و...)، 2. گناهان غیرمالی (یعنی محرّماتی که آبرو و شخصیت فردی را نشانه می‌گیرد؛ مانند غیبت، تهمت و...). نحوۀ ادای حق و جبران هردودسته محرّمات، به‌طور کلی، در این بخش، بیان می‌شود؛ اما باید توجه داشت که توبه از برخی گناهان، کیفیت و احکام خاصی هم دارد که در انتهای مسائل پیرامون هر گناه (به‌تفصیل) بیان می‌شود.
[13]. مانند ترک نماز وروزه.
[14]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله سیستانی.
[15]. همان.
[16]. همان.