«توبه»، در ثقلین
الف. «توبه»، در قرآن
<إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلىَ اللَّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بجِهَالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِن قَرِیبٍ فَأُوْلَئکَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلَیهْمْ وَ کاَنَ اللَّهُ عَلِیمًا حَکِیمًا 17 وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّاتِ حَتىَّ إِذَا حَضرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنىّ تُبْتُ الْانَ وَ لَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ کُفَّارٌ أُوْلَئکَ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا>[1]
«بىتردید توبه نزد خدا فقط براى کسانى است که از روى نادانى مرتکب کار زشت مىشوند؛ سپس به‌زودى توبه مىکنند؛ این‌ها هستند که خدا توبۀ آنان را مىپذیرد و خدا همواره دانا و حکیم است.(17)
و براى کسانى که پیوسته کارهاى زشت مرتکب مىشوند تا زمانى که مرگ یکى از آنان فرا رسد [و در آن لحظه که تمام فرصتها از دست رفته] گوید: اکنون توبه کردم و نیز براى آنان که در حال کفر از دنیا مىروند، توبه نیست. این‌ها هستند که عذابى دردناک براى آنان آماده کردهایم.»
ب. «توبه»، در روایات
وجوب تعجیل در توبه
«قال رسول‌الله{صلوات الله علیه}: ...لَا تُقَدِّمِ الذَّنْبَ وَ لَا تُؤَخِّرِ التَّوْبَةَ وَ لَکِنْ قَدِّمِ التَّوْبَةَ وَ أَخِّرِ الذَّنْبَ؛ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى یَقُولُ فِی کِتَابِهِ: <بَلْ یُرِیدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَه>[2].»[3]
«پیامبر خدا{صلوات الله علیه} (در حدیثی طولانی خطاب به ابن‌مسعود) می‌فرماید: گناه را پیش نیفکن و توبه را به تأخیر نینداز؛ بلکه توبه را پیش افکن و گناه را به تأخیر انداز؛ زیرا که خدای متعال در کتابش می‌فرماید: «بلکه انسان می‌خواهد فرارویش را باز نماید».»
فضیلت توبه
- «عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ{علیه السلام} قَالَ: قَالَ رَسُولُ‌اللَّهِ{صلوات الله علیه}: خَیْرُ الدُّعَاءِ الِاسْتِغْفَار.»[4]
«سکونی نقل کرده‌است که: حضرت صادق{علیه السلام} می‌فرماید: رسول خدا{صلوات الله علیه} فرمود: نیکوترین دعا، آمرزش‌خواهی است.»
- «عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ{علیه السلام}: إِذَا أَکْثَرَ الْعَبْدُ مِنَ الِاسْتِغْفَارِ رُفِعَتْ صَحِیفَتُهُ وَ هِیَ تَتَلَأْلَأُ.»[5]
«عبیدبن‌زراره نقل می‌کند که: امام صادق{علیه السلام} فرمود: هرگاه بنده بسیار آمرزش طلبد، نامۀ عملش بالا می‌رود؛ درحالی‌که می‌درخشد.»
معنا و مراحل توبه
«قال أمیرالمؤمنین علی{علیه السلام}: الِاسْتِغْفَارُ دَرَجَةُ الْعِلِّیِّینَ وَ هُوَ اسْمٌ وَاقِعٌ عَلَى سِتَّةِ مَعَانٍ أَوَّلُهَا النَّدَمُ عَلَى مَا مَضَى وَ الثَّانِی الْعَزْمُ عَلَى تَرْکِ الْعَوْدِ إِلَیْهِ أَبَداً وَ الثَّالِثُ أَنْ تُؤَدِّیَ إِلَى الْمَخْلُوقِینَ حُقُوقَهُمْ حَتَّى تَلْقَى اللَّهَ [عَزَّ وَ جَلَ] أَمْلَسَ لَیْسَ عَلَیْکَ تَبِعَةٌ وَ الرَّابِعُ أَنْ تَعْمِدَ إِلَى کُلِّ فَرِیضَةٍ عَلَیْکَ ضَیَّعْتَهَا فَتُؤَدِّیَ حَقَّهَا وَ الْخَامِسُ أَنْ تَعْمِدَ إِلَى اللَّحْمِ الَّذِی نَبَتَ عَلَى السُّحْتِ فَتُذِیبَهُ بِالْأَحْزَانِ حَتَّى تُلْصِقَ الْجِلْدَ بِالْعَظْمِ وَ یَنْشَأَ بَیْنَهُمَا لَحْمٌ جَدِیدٌ وَ السَّادِسُ أَنْ تُذِیقَ الْجِسْمَ أَلَمَ الطَّاعَةِ کَمَا أَذَقْتَهُ حَلَاوَةَ الْمَعْصِیَةِ فَعِنْدَ ذَلِکَ تَقُولُ: أَسْتَغْفِرُ اللَّه.»[6]
«امام علی{علیه السلام} فرمود: استغفار، مرتبۀ عالى‌مقامان است و آن اسمى است که بر شش‌معنا واقع می‌شود: نخست، ندامت نسبت به رفتار گذشته؛ دوم، تصمیم قاطع بر ترک بازگشت براى همیشه؛ سوم، رد‌کردن حقوق مردم تا اینکه خداوند عزوجل را پاک ملاقات کنى و خود را از گناه خالى نمایى؛ چهارم، حق هر واجبى را که ضایع ساختهاى، ادا سازی؛ پنجم، گوشتى که از حرام روییده‌است با گریه و زارى آب کنى، بهگونهاى که پوست به استخوان چسبیده و میان آن‌دو گوشتى تازه بروید؛ ششم، آنکه درد اطاعت الهى را به تن بچشانى، چنان‌که شیرینى معصیت را به آن چشاندى؛ در این هنگام می‌گویى: استغفراللَّه.»
چند حکم کلی دربارۀ توبه
«توبه»، واجب فوری
پرسش: آیا این جمله درست است که: «توبه از گناه، واجب فورى است»؟
پاسخ: شرعاً واجب فوری است.[7]
شکستن توبه
پرسش :اگر توبه شکسته شود، چه مجازاتی دارد؟
پاسخ: دوباره توبه کند و برای توبه، ناامید از رحمت خدا نباشد؛ توبۀ واقعی نموده و استغفار کند. هرگاه انسان با پشیمانی از گناه رو به خدای متعال بیاورد، خداوند وعده فرموده که گناهان بنده‌اش را بخشیده و توبه‌اش را بپذیرد؛ به فضل خدا امیدوار باشد و واقعاً از گناهان فاصله گرفته و به وظایف دینی عمل کند و اعمال زشت گذشته را با کارهای خوب و پسندیده جبران کند.[8]
شرایط توبه
توبه از گناه، با استغفار و پشیمانی از گناه و تصمیم جدّی بر تکرار نکردن آن، حاصل می‌شود.[9]
روش اصلاح و جبران گناهان
1.جبران گناهان مربوط به حق‌الناس‌های مالی و جانی[10]
اگر حق‌النّاس در میان است، -یعنی آسیب بدنی و یا مالی به دیگران وارد کرده- چنانچه آن شخص را می‌شناسد، باید خسارت آن را جبران کند و یا به‌نحوی رضایت او را احراز نماید و اگر به او دسترسی ندارد -ولو در آینده یا ازطریق واسطه- و یا اصلا او را نمی‌شناسد و معلوم نیست، باید به میزان حق مذکور به فقیر صدقه بدهد.[11]
2.جبران گناهان مربوط به حق‌الناس‌های عِرضی (آبرویی)
در مواردی که طلب حلالیت لازم است، در‌صورت امکان و عدم مفسده، از او کسب رضایت نمایید.[12]
3.جبران گناهان مربوط به حق‌الله
اگر هم حق‌الله در میان است و قضا دارد، قضا نماید.[13]
*به خوانندگان محترم توصیه می‌شود برای مطالعۀ بیشتر پیرامون «توبه»، خصوصاً نکات اخلاقی مربوط به آن، به کتاب «مراقبات اخلاق توحیدی» (جلد اول: یَقظه وتوبه) که توسط مؤسسۀ جلوۀ نور علوی{علیه السلام} به چاپ رسیده‌است، مراجعه نمایند.
.[1] النساء، 17و18.
[2]. القیامة، 5.
[3]. بحارالأنوار، ج74، ص104.
[4]. الکافی، ج2، ص504.
[5]. همان.
[6]. نهج‌البلاغة، ص550.
[7]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری.
[8]. همان.
[9]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری.
[10]. یک‌توضیح (از مؤلف): به‌طور کلی همۀ معاصی به‌دودسته تقسیم می‌شوند: 1. گناهان مربوط به حق‌الله (اعم از ترک عبادات، مثل نماز وروزه -که قضا یا کفاره دارد- و غیر‌آن، مانند شرب خمر، چشم‌چرانی، و...). 2. گناهان مربوط به حق‌الناس: این دسته از گناهان، خود به سه‌دسته تقسیم می‌شوند: 1. گناهان مربوط به مال مردم (مانند ربا، سرقت و...)، 2. گناهان مربوط به جسم و جان مردم (مانند قتل یا ضرب‌وشتم)، 3. گناهان مربوط به عِرض و آبروی مردم (یعنی محرّماتی که آبرو و شخصیت فردی را نشانه می‌گیرد؛ مانند غیبت، تهمت و...). به نحوۀ ادای حق و جبران همۀ این اقسام، به‌طور کلی، در این بخش، اشاره می‌شود؛ اما باید توجه داشت که توبه از برخی گناهان، کیفیت و احکام خاصی هم دارد که در انتهای مسائل پیرامون هر گناه (به‌تفصیل) بیان خواهد شد.
[11]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری.
[12]. استفتا ازپایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری.
[13]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری. (و همچنین اگر کفاره‌ای دارد –مانند کفارۀ افطار عمدی روزۀ واجب-، آن را ادا نماید.)