ایذا (آزار و اذیت‌کردن)[1]

«ایذا»، در ثقلین

الف. در قرآن

<وَ الَّذینَ یُؤْذُونَ‏ الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ بِغَیْرِ مَا اکْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبینا>[2]

«و کسانى که مردان و زنان مؤمن را [با متهم‌کردن‏] به اعمالى که انجام نداده‏اند، مى‏آزارند، بى‏تردید بهتان و گناه بزرگى بر عهده گرفته‏اند.»

ب. در روایات

1. «عَنْ سَعْدِ بْنِ‌ طَرِیفٍ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ{علیه السلام} قَالَ: الظُّلْمُ ثَلَاثَةٌ ظُلْمٌ یَغْفِرُهُ اللَّهُ وَ ظُلْمٌ لَا یَغْفِرُهُ اللَّهُ وَ ظُلْمٌ لَا یَدَعُهُ اللَّهُ فَأَمَّا الظُّلْمُ الَّذِی لَا یَغْفِرُهُ فَالشِّرْکُ وَ أَمَّا الظُّلْمُ الَّذِی یَغْفِرُهُ فَظُلْمُ الرَّجُلِ نَفْسَهُ فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ وَ أَمَّا الظُّلْمُ الَّذِی لَا یَدَعُهُ فَالْمُدَایَنَةُ بَیْنَ الْعِبَادِ.»[3]

«سَعدبن‌طَریف از حضرت باقر{علیه السلام} نقل می‌کند که فرمود: ستم بر سه‌گونه است: ستمى که خدا بیامرزد و ستمى که خدا نیامرزد، و ستمى که خدا از آن صرف‌نظر کند؛ اما آن ستمى که خداوند نیامرزد، شرک است و اما آن ستمى که خدا بیامرزد، ستمى است که انسانى به خویشتن کند میانۀ خود و خداى خود و اما ستمى که خدا صرف‌نظر نکند، حقوقى است که مردم به یکدیگر دارند.»

2. «عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ{علیه السلام} یَقُولُ: قَالَ اللَّهُ؟عز؟: لِیَأْذَنْ بِحَرْبٍ مِنِّی مَنْ آذَى عَبْدِیَ الْمُؤْمِنَ وَ لْیَأْمَنْ غَضَبِی مَنْ أَکْرَمَ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنَ الْحَدِیث.»[4]

«هشام‌بن‌سالم گوید: از حضرت صادق{علیه السلام} شنیدم که می‌فرمود: خداوند؟عز؟ می‌فرماید: کسی که بندۀ مؤمن مرا بیازارد، باید به جنگی با من اعلان بدهد و کسی که بندۀ مؤمن مرا گرامى دارد، از خشم من آسوده خاطر باشد. ...الخ.»

اقسام و مصادیق «ایذا»[5]

صدمه‌زدن در ورزش‌های رزمی

پرسش: نظر معظم له در بارۀ ورزش بوکس و کاراته و دیگر ورزش‌های رزمی چیست و درصورت واردشدن جراحات و کبودی در بدن حریف، دیه واجب‌ می‌شود؟

پاسخ: شرکت در این‌گونه ورزش‌ها اگر ضرر قابل توجهی نداشته باشد، اشکال ندارد؛ ولی صدمه‌زدن به دیگران جایز نیست؛ مگر اینکه ضرر قابل توجهی نداشته باشد و طرف مقابل رضایت داشته باشد؛ درهرصورت اگر جراحت یا کبودی در بدن حریف وارد شود، پرداخت دیه واجب است؛ مگر اینکه از طرفِ مقابل، برائت از ضمان بگیرد.[6]

ایذای افراد با منت‌گذاشتن

پرسش: آیا «منت‌گذاشتن» به‌طور مطلق حرمت فقهی و شرعی دارد؟

پاسخ: موارد، مختلف است؛ ولی اگر عنوان «ایذای مؤمن» داشته باشد، حرام است.[7]

نامناسب صدا‌کردن نام افراد

پرسش: مى‌خواستم بدانم که اگر به جاى «محمد» به دوستان خودمان بگوییم: «ممّد»، اشکالى دارد؟

پاسخ: اشکال ندارد؛ ولى مناسب است اسم را صحیح بگویید و اگر این‌گونه نامیدن موجب ایذا یا هتک او شود، جایز نیست.[8]

برخی مصادیق ایذا در عزاداری و جشن‌ها

در مراسم عزاداری و اعیاد، لازم است نکات زیر رعایت شود و الّا فعل حرام صورت گرفته است:

۱. باید از کارهایی که موجب تضعیف دین و سو استفادۀ دشمنان دین می‌شود، مثل قمه‌‌زنی، پرهیز کرد؛ حتی در خفا.

۲. برای بدن ضرر قابل توجه نداشته باشد.

۳. از دروغ‌گفتن و نسبت ناروادادن به ساحت ائمه؟عهم؟ و بزرگان دین یا روضه‌های دروغ پرهیز شود؛ مگر اینکه به زبان حال و به‌حسب برداشت متکلم باشد و علم به خلاف‌بودن آن نداشته باشد.

۴. موجب اذیت و مزاحمت برای دیگران نگردد.

و... .[9]

اعلام و پخش از بلندگو

اگر صدا خارج از آن مکان (مثلا خارج از مسجد) پخش می‌شود و موجب ایذا می‌گردد، باید اجتناب شود و تشخیص موضوع برعهدۀ خود مکلف است.[10]

حکم پخش دعاهای سحر ماه مبارک رمضان از بلندگو

پرسش: پخش برنامه‏های خاص سحرهای ماه مبارک رمضان از بلندگوی مسجد جهت شنیدن همگان، چه حکمی دارد؟

پاسخ: در جاهایى که بیشتر مردم در شب‌هاى ماه مبارک رمضان براى قرائت قرآن و خواندن دعا و شرکت در مراسم دینى و امثال آن بیدار هستند، اشکال ندارد؛ ولى اگر سبب اذیت همسایگان مسجد شود، جایز نیست.[11]

حکم تلفنی صحبت‌کردن در مکان‌های عمومی ساکت

پرسش: آیا صحبت تلفنی در مکان‌های عمومی مخصوصاً در کتابخانه و محیط کار که نیاز به تمرکز دارد، جایز است؟

پاسخ: اگر موجب اذیت دیگران نشود، فی‌نفسه اشکال ندارد.[12]

استفاده از مواد محترقه

پرسش: استفاده از ترقه و مواد قابل انفجار و ساخت و خریدوفروش آن‌ها اعم از اینکه موجب اذیت و آزار بشود یا خیر، چه حکمی دارد؟

پاسخ: ‌در‌صورتی‌که موجب اذیت و آزار دیگران باشد و یا تبذیر مال محسوب شود و یا خلاف قانون و مقررات نظام جمهوری اسلامی باشد، جایز نیست.[13]

حکم سیگارکشیدن

حکم، تابع میزان ضرر آن است؛ اگر داراى ضرر قابل ملاحظه‌اى باشد یا موجب اذیّت و آزار دیگران گردد، جایز نیست.[14]

اذیت دیگران با استعمال دخانیات در اماکن عمومی

اگر برخلاف مقرّرات داخلی ادارات و اماکن عمومی باشد و یا موجب اذیت و ناراحتی دیگران و یا ضرررساندن به آنان شود، جایز نیست.[15]

دفع حیوان موذی و ظلم به غیرآن

پرسش: متأسفانه همسایه‌اى داریم که از روى ترحم، گربه را غذا مى‌‌دهد؛ همین امر موجب شده که تعداد گربه‌ها در کوچه زیاد شود و موجب اذیت و آزار و احتمال بیمارى ‌شده‌است؛ لذا خواهشمندم بفرمایید آیا از‌نظر شرعى از بین بردن آن‌ها چه حکمى دارد؟

پاسخ: دفع حیوان موذى اگر مملوک شخص دیگرى نباشد، جایز است و ظلم به حیوانى که اذیت نمى‌کند، جایز نیست.[16]

ضرررساندن به خود

پرسش: آیا لطمه‌زدن به خود و ضرررساندن به بدن مطلقاً حرام است؟ و حد و ملاک این ضرر چیست؟ (مثلاً جاری‌شدن خون -در لطمه‌زدن- یا بیمار‌شدن -‌در اکل و شرب مضرّ- و .... )

پاسخ: موارد مذکور، اگر ضرر قابل توجهی بر بدن داشته باشد، اشکال دارد و تشخیص آن به عهدۀ خود مکلف است.[17]

توبه از «ایذا»

جبران کتک‌خوردن اولاد از والدین و دانش‌آموز از معلم

پرسش: اولادی که توسط والدین مضروب می‌شوند و سیلی می‌خورند و همچنین دانش‌آموزان که از معلمان خود کتک می‌خورند، اگر ضرب به حد دیه برسد، آیا اولیا و مربیان مدیون این بچه‌ها هستند و چگونه باید آنها را راضی کنند؛ درحالی‌که ممکن است بعد از سال‌ها از یکدیگر جدا شده و شاید دیگر تا آخر عمر نبینند؟

پاسخ: در موارد مذکور، اگر ضرب و جرح سبب وجوب دیه گردد، -علاوه‌بر طلب حلالیت از کودک- باید به او دیه پرداخت شود و تا زمانی که دیه پرداخت نشده یا کودک از حقش نگذشته، آن‌‌ها مدیون هستند و اگر (در‌مورد معلم) مدت زمانی گذشته و دسترسی به آن کودک ندارند، باید در جست‌وجوی او رفته و از او حلالیت بطلبند.[18]

نحوۀ جبران رنجاندن دل دیگران

پرسش: من دل کسی را رنجانده‌ام و با یک‌عملی ناراحتش کرده‌ام؛ چگونه این ناراحتی را از خودم دور کنم؟

پاسخ: موارد مختلف است؛ لکن اگر عمل شما گناه بوده‌است، باید توبه و استغفار کنید و در مواردی که طلب حلالیت لازم است، در‌صورت‌امکان و عدم مفسده، از او کسب رضایت نمایید.^[19]

حبس و تضییع حقوق واجب مردم (عدم رعایت حق‌الناس)

«حبس و تضییع حقوق مردم»، در روایات

1. «عَنْ یُونُسَ ‌بْنِ‌ ظَبْیَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّه{علیه السلام}: ‏یَا یُونُسُ مَنْ حَبَسَ حَقَّ الْمُؤْمِنِ أَقَامَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ خَمْسَ مِائَةِ عَامٍ عَلَى رِجْلَیْهِ حَتَّى یَسِیلَ مِنْ عَرَقِهِ أَوْدِیَةٌ وَ یُنَادِی مُنَادٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ هَذَا الظَّالِمُ الَّذِی حَبَسَ عَنِ الْمُؤْمِنِ حَقَّهُ فیولج [فَیُوَبَّخُ‏] أَرْبَعِینَ یَوْماً ثُمَّ یُؤْمَرُ بِهِ إِلَى النَّارِ.»[20]

«یونس‌بن‌ظبیان، از امام صادق{علیه السلام} روایت کرده‌است که فرمود: اى‏ یونس‏! هرکس حق مؤمن را نگاه دارد و از اداى حق او سرباززند در روز قیامت خداوند او را به مدت پانصدسال بر روى پا نگاه مى‏دارد، تا عرق (بدنش) مثل رود از (اعضاى) او جارى شود و سروشى از جانب خداوند ندا سر مى‏دهد که: این همان ستمگرى است که حقّ مؤمن را در نزد خود نگاه داشته و از اداى آن خوددارى کرده‌است. پس او را چهل روز مورد توبیخ و تهدید و سرزنش قرار مى‏دهند و آنگاه فرمان مى‏رسد که او را به آتش برند.»

2. «وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ عَنْ صَاحِبِ الزَّمَانِ{علیه السلام} قَالَ: لَا یَحِلُّ لِأَحَدٍ أَنْ‏ یَتَصَرَّفَ‏ فِی مَالِ‏ غَیْرِهِ‏ بِغَیْرِ إِذْنِهِ. ...»[21]

«در حدیثی از حضرت مهدی؟عج؟ است که فرمود: برای هیچ‌کس حلال نمی‌باشد که در مال دیگری بدون اجازۀ او دخل و تصرف نماید. ...»

توضیح این موضوع

مقصود از «حبس و تضییع حقوق واجب مردم»، حبس (نگهداری) و ضایع‌کردن آن دسته از حقوق واجب افراد (حق‌الناس) می‌باشد که تقریبا ذیل هیچ‌یک از گناهان گذشته (مثل «سرقت»، «غصب» و...) قرار نمی‌گیرد؛ ازجمله حقوق واجب همسر و فرزندان، همسایگان، عموم شهروندان جامعه و... . (تذکر: به ضایع‌کردن حقوق والدین، ذیل عنوان «عاقّ والدین» -که عنوان بعدی است- اشاره می‌شود.)

معنای «حق‌الناس»

«حق‌الناس» یعنى مالى که شخص از کسى تلف کرده یا جنایتى که موجب دیه است بر او وارد کرده و یا دینى از او برگردن دارد و امثال این‌ها... .^[22]

اقسام و مصادیق «رعایت‌نکردن حق‌الناس»

الف. استفاده به ناحق از اموال دولتی و بیت‌المال و...

استفاده از اموال شهرداری در فعالیت فرهنگی

پرسش: آیا می‌توان از وسایل شهرداری و یا بنیاد شهید، بدون هماهنگی با مسئول مربوطه در امور فرهنگی استفاده کرد؟

پاسخ: جایز نیست و موجب ضمان است.[23]

استفاده نیروهای امدادی از کمک‌های مردمی

پرسش: آیا استفادۀ نیروهای امدادی از کمک‌های مردمی که معلوم نیست فقط برای استفادۀ حادثه‌دیده‌گان فرستاده ‌شده‌است یا نیروهای امدادی هم حق استفاده را دارند، مجاز است؟

پاسخ: جایز نیست؛ مگر آنکه مطمئن باشند اهداکنندگان آنان را نیز در نظر داشته‌اند.[24]

شرط خرج بیت‌المال در مراسمات اداری

پرسش: بعضی‌ از مراکز دولتی‌ در مناسبت‌های‌ ملی‌ و اسلامی‌، با حضور کارکنان‌ خود و خانواده‌هایشان‌ جشنی‌ برگزار کرده‌، شام‌ یا نهار پذیرایی‌ می‌کنند و از خواننده‌ای‌، یا بازیگری‌ یا شعبده‌بازی‌ دعوت‌ می‌کنند و برای‌ اجرای‌ برنامه‌ مبلغی‌ به‌ او می‌دهند؛ هزینه‌کردن‌ این‌ بودجه‌ از بیت‌المال،‌ چه‌ صورتی‌ دارد؟

پاسخ: این‌گونه امور تابع قوانین و مقررات مربوطه مى‌باشد و تخلف از آن جایز نیست.[25]

استفادۀ شخصی از اینترنت در محل کار

پرسش: بنده کارمند هستم؛ استفادۀ شخصی از اینترنت و فضای مجازی در محل کار در حد نیاز، چه حکمی دارد؟

پاسخ: استفاده شخصی از اموال بیت‌المال جایز نیست و موجب ضمان است؛ مگر با اذن مسئولی که شرعاً و قانوناً چنین حقی دارد.[26]

ب. تخریب و آلوده‌کردن محیط زیست

آلوده‌کردن آب‌ها

پرسش: ریختن فاضلاب‌ها در چشمه‌ها، رودها و دریاچه‌ها موجب تلف‌شدن هزاران‌هزارجاندار آبزى و صدمات غیرقابل جبران به طبیعت است. نظر مبارک نسبت به انجام چنین کارى چیست؟

پاسخ: آلوده‌کردن رودخانه‌ها و دریاچه‌ها به‌طورى‌که موجب اتلاف جانداران آبزى شود و نیز مردم گرفتار خسارت و زیان گردند، جایز نیست.[27]

پرسش: ریختن اجناس زائد (میوه‌هاى فاسد، کارتن، بسته‌ها و مانند آن) به داخل جوى آب، چه حکمى دارد؟

پاسخ: اگر موجب آزار و اذیت مردم و مصداق ضایع نمودن حق‌الناس شود، جایز نیست.[28]

 استفاده از خودروهای دارای آلایندگی زیاد

پرسش: اگر کسى از وسیله‌اى استفاده مى‌کند که موجب آلودگى هواست، درحالى‌که امکان استفاده از وسایلى که آلودگى کمترى ایجاد مى‌کنند نیز وجود دارد، وظیفۀ شرعى وى چیست؟

پاسخ: باید از وسایلی استفاده کند که کمتر موجب آلودگی هوا می‌شود.[29]

سوزاندن و قطع بی‌جهت درختان

پرسش: آیا سوزاندن و قطع درختان سالم موجب ضمان است؟

پاسخ: اگر مالک آنها نباشد، غیر از حرمت، موجب ضمان هم می‌شود؛ در غیراین‌صورت فقط از باب اسراف و اتلاف نعمات الهی اشکال دارد و دیگر ضمان‌آور نیست.[30]

ج. ضرررساندن به اموال دیگران و انواع تصرف در آن

نوشتن بر دیوار خانۀ دیگران بدون اذن

نوشتن یا چسباندن تبلیغات بر دیوار خانۀ دیگران در معابر عمومى نیاز به اذن صاحب‌خانه دارد و درصورتی‌که راضی نباشند، جایز نیست.[31]

تصرفات جزئی در اموال دیگران

پرسش: آیا تصرفات جزئی مثل ردشدن از روی مصالح ساختمانی کنار خیابان یا بعضی چیزهای کم ارزش دیگران که به دست ما می‌رسد، اشکال دارد یا نه؟

پاسخ: اگر موجب تضییع اموال نشود، اشکال ندارد و استفاده از اموال دیگران ـ‌هرقدر کم‌ارزش هم که باشدــ اگر مورد اعراض مالک نباشد، بدون رضایت مالک جایز نیست.[32]

برداشت گیاهان دارویی

پرسش: برداشت و استفاده از گیاهان دارویی و خوراکی که در بیابان می‌روید، چه حکمی دارد؟

پاسخ: اگر زمین ملک شخصی نباشد، با مراعات مقررات، اشکال ندارد.[33]

تصرف در باقیمانده اموال دیگران

پرسش: استفاده از سبزی خوردکن‌های عمومی بازار یا آبغوره و آبمیوه‌گیری که مقداری از مال شخص قبلی در آن به جا مانده است و با مال ما مخلوط می‌شوند، اشکال دارد یا نه؟

پاسخ: باتوجه‌به اینکه در فرض مذکور، استفاده کنندۀ قبلی از باقی ماندۀ مواد در دستگاه اعراض می‌کند یا علم به رضایت او داریم، اشکال ندارد.[34]

استفاده از دفترچه بیمۀ دیگران

استفادۀ غیرمجاز از دفترچۀ بیمه جایز نیست و موجب ضمان است.[35]

تصرف در پولی که اشتباهاً به حساب واریز شده

پرسش: حدود سه‌ماه قبل مبلغی به حساب بنده واریز شد؛ چندین مرتبه به مرکزی که احتمال می‌دادم اشتباهاً واریز کرده باشد، اطلاع دادم؛ اما واکنش و پاسخی از آن‌ها دریافت نکرده‌ام؛ وظیفۀ بنده نسبت به این مال چیست و سود جزئی که در این مدت به آن تعلق گرفته، چه حکمی دارد؟

پاسخ: در‌هر‌صورت تصرف شما در مبلغ واریزی و سود آن جایز نیست و باید به مالک آن برگردانید؛ مگر آنکه پیداکردن او ممکن نباشد، که باید از طرف صاحبش به فقیر صدقه بدهید.[36]

چراندن گوسفندان در زمین‌های دیگران

پرسش: آیا چراندن گوسفندان در زمین‌های موات که متعلق به مردم است، جایز است؟

پاسخ: در‌هر‌صورت، اگر صاحب مشخصی دارد، تا رضایت مالک احراز نشود، تصرف در آن زمین جایز نیست.[37]

حق‌المارّة و شروط آن

پرسش: لطفاً بفرمایید اگر باغی حصار و دیوار داشته باشد، استفاده از میوه‌های آن به‌عنوان حق‌المارة جایز است؟

پاسخ: ورود به باغ بدون رضایت مالک جایز نیست؛ اما استفاده از میوه‌های باغ که در مسیر راه است برای کسی که در مسیر خود به آن برخورد کند، اشکال ندارد؛ مشروط به اینکه: اولاً به قصد استفاده از میوه به آن مسیر نرفته باشد و ثانیاً به درخت آسیب نرسانده و شاخه‌های آن را نشکند و ثالثاً همان‌جا میوه را خورده و با خود همراه نبرد و رابعاً بنابر احتیاط علم نداشته باشد که صاحب درخت از این کار اکراه دارد.[38]

اختصاص حق‌المارّة به درخت میوه

پرسش: آیا حق‌المارة شامل زراعت‌هایی مثل گوجه‌فرنگی، بادمجان یا میوه‌هایی مثل خربزه، هندوانه، خیار و... هم می‌شود یا فقط درختان میوه را شامل می‌شود؟

پاسخ: بنابر احتیاط واجب، شامل غیردرخت میوه نمی‌شود.[39]

استفاده از اینترنت بدون کسب اجازه

پرسش: آیا استفاده از اینترنتی که دارای رمز نیست و دائما روشن است و امکان دارد که آن فرد آگاه از استفاده باشد، آیا حق‌الناس محسوب می‌شود؟ اگر محسوب شود، باید چه کرد؟

پاسخ: اگر نسبت به رضایت مالک اطمینان نداشته باشد، استفاده از آن جایز نیست و هزینۀ مقداری که استفاده کرده‌است را ضامن می‌باشد.^[40]

هک‌کردن وای‌فای

پرسش: آیا هک‌کردن وای‌فای دیگران حرام است؟ و اگر هک کنیم، باید حلالیت بگیریم؟ و درصورت لزوم حلالیت‌گرفتن، اگر شخص را نشناسیم یا سخت پیدا شود، باید چه کار کنیم؟

پاسخ: جایز نیست و برای استفاده باید از صاحب آن رضایت بگیرید و اگر از پیدا‌کردن شخص مأیوس هستید، قیمت مقدار مصرفی را از طرف او به فقیر صدقه دهید و احتیاط در اجازه از حاکم شرع است.^[41]

ارسال یا دانلود نرم‌افزارهای پولی

پرسش: حکم فرستادن و دانلود‌کردن نرم‌افزارهایی که در بازار به‌صورت پولی فروخته می‌شود؛ ولی در کانال‌ها رایگان گذاشته می‌شود، چیست؟

پاسخ: اگر قرائن و شواهد و یا متعارفی وجود دارد که در این‌گونه امور استفاده برای عموم مجاز است، اشکال ندارد؛ وگرنه از استفاده و کپی‌برداری بنابر احتیاط خودداری شود.[42]

حکم خرید سی‌دی به‌صورت شراکتی

پرسش: مؤسسه‌هایی هستند که دی‌وی‌دی‌های آموزشی با قیمت بالا می‌فروشند؛ چون تمکن ندارم که دی‌وی‌دی را به تنهایی بخرم آیا می‌توانم با دوستم به‌صورت شراکتی دی‌وی‌دی بخرم؟

پاسخ: اگر فروشنده هنگام فروش، در این مورد شرط خاصی با شما نداشته باشد، اشکال ندارد.^.[43]

مالکیت آثار در فضای مجازی

پرسش: آیا کپی‌کردن کارهای گرافیکی یا دانلود فیلم، کلیپ و آهنگ با ذکر منبع در فضای مجازی اشکال شرعی دارد؟

پاسخ: اگر قرائن و شواهد یا متعارفی وجود دارد که در این‌گونه امور استفاده برای عموم آزاد است، اشکال ندارد و إلاّ استفاده، خریدوفروش و کپی‌برداری بنابر احتیاط واجب جایز نیست.[44]

حریم خصوصی در فضای مجازی

پرسش: تعرض به حریم خصوصی دیگران از‌طریق فضای مجازی، از لحاظ فقهی چه حکمی دارد؟

پاسخ: فی‌نفسه جایز نیست.[45]

د. برخی از موارد متفرقه

حکم حقوق کار به‌دست‌آمده با پارتى‌بازی

پرسش: کسی که با پارتی و رابطه استخدام می‌شود، آیا حقوق دریافتی او حرام است؟

پاسخ: اگر تخصص و مهارت لازم را برای کاری که استخدام ‌شده‌است، دارد و مقررات استخدام رعایت شده و مطابق مقررات و براساس توانایی در انجام وظایف محوله، به او حقوق می‌دهند، حقوق دریافتی حرام نیست.^[46]

رشوه یا هدیه‌هایی در فضای اداری

پرسش: هدایا اعم از نقدی، خوراکی و غیره که توسط ارباب رجوع با رضایت و طیب خاطر به کارمندان دولت داده می‏شوند، چه حکمی دارند؟ و اموالی که به‌صورت رشوه به کارمندان داده می‏شوند اعم از اینکه براثر توقع انجام کاری برای پرداخت‌کننده باشد یا خیر، چه حکمی دارند؟ و اگر کارمند براثر طمع به دریافت رشوه، مرتکب عمل خلاف قانون شود، چه حکمی دارد؟

پاسخ: بر کارمندان محترم واجب است که رابطۀ آنان با همۀ مراجعه‏کنندگان براساس قوانین و مقرّرات و ضوابط خاص اداره باشد و قبول هرگونه هدیه‏ای از مراجعه‏کنندگان به هر عنوانی که باشد برای آنان جایز نیست؛ زیرا باعث فساد و سوءظن به آنان و تشویق و تحریک افراد طمع‌کار به عمل‌نکردن به قانون و تضییع حقوق دیگران می‏شود؛ اما رشوه، مسلم است که برای گیرنده و دهندۀ آن، حرام است و واجب است کسی که آن را دریافت کرده به صاحبش برگرداند و حق تصرف در آن را ندارد.^[47]

احکام فرعی «رعایت‌نکردن حق‌الناس»

لزوم حلالیت‌طلبیدن

به‌طور کلی از استفاده و خرید‌و‌فروش و کپی‌برداری، بنابر احتیاط خودداری کنید، مگر اینکه بدانید صاحبان آن، اجازه داده‌اند و درصورت کپی‌برداری بدون اذن، بنابر احتیاط، لازم است رضایت آنان جلب شود.[48]

مقدار وجوب رضایت‌گرفتن

پرسش: اگر حق‌الناسی به گردن انسان باشد و بداند که اگر صاحب حق‌الناس راضی است، آیا باز باید به صاحب حق گفت و رضایت گرفت؟

پاسخ: اگر یقین به رضایت او دارید، طلب رضایت لازم نیست.^[49]

احراز رضایت در استفاده از اموال دیگران

پرسش: آیا در استفاده از اموال دیگران رضایت زبانی شرط است یا به صرف احتمال رضایت، می‌توان در آن مال تصرف کرد؟

پاسخ: علاوه بر لفظ، هر عملی که بر این معنا دلالت داشته باشد نیز کافی است و لازم نیست حتماً لفظ باشد، اما صرف احتمال رضایت کافی نیست.[50]

احتمال تضییع حقوق اشخاص یا مراکز

پرسش: به‌خاطر عدم حساسیت و دقت در حساب، احتمال می‌دهم مبلغی حدود پانصد ششصدهزار‌تومان به اشخاص یا مراکزی بدهی داشته باشم؛ دقیقاً هم نمی‌دانم چقدر و به چه کسی بدهکارم. چطور می‌توانم جبران کنم؟

پاسخ: به‌مجرد احتمال، چیزی بر شما واجب نمی‌شود؛ اما می‌توانید برای احتیاط، مبالغ احتمالی را از طرف صاحبان آن‌ها به فقیر صدقه بدهید و اگر مربوط به سازمان‌های دولتی باشد، مبلغ را به خزانۀ دولت واریز کنید.[51]

توبه از «تضییع حق‌الناس»

روش جبران خسارت در هنگام خجالت‌کشیدن

پرسش: من قبلاً به شخصی خسارتی وارد کردم و الآن خجالت می‌کشم بروم و خسارت را جبران کنم. آیا می‌توانم پول آن را از طرف صاحب حق، به فقیر صدقه بدهم؟

پاسخ: صدقه، کفایت نمی‌کند و باید مبلغ خسارت را به او بپردازید؛ می‌توانید به گونه‌ای که مطلع نشود -مثلاً از‌طریق واسطه یا واریز به حساب- آن را ادا کنید.^[52]

نحوۀ جبران حق مالی کسی که در دسترس نیست

درصورت دسترسى‌نداشتن به آن‌ها -ولو در آینده و یا ازطریق واسطه‌- باید به میزان حق مذکور به فقیر صدقه بدهد.^[53]

تعریف ردّمظالم و کیفیت پرداخت آن

مظالم اصطلاحاً به اموال و بدهى‌هایى گفته مى‌شود که انسان ازروى ظلم و بى‌عدالتى از بندگان خدا گرفته و نپرداخته است و حکم شرعى آن این است که اگر صاحب آن‌ها را مى‌شناسد، باید عین اموال را به آن‌ها برگرداند و اگر صاحب آن‌ها را نمى‌شناسد و معلوم نیستند، این اموال و بدهى‌ها را باید ازطرف آن‌ها به فقرا صدقه بدهد و براى این کار احتیاط مستحب آن است که از حاکم شرع اذن بگیرد.^[54]

شرایط فقیرِ مستحق دریافت ردّمظالم

باید همان شرایط فقیر در مستحقین زکات را داشته باشد.[55]

عاقّ والدین و ترک حقوق واجبشان

«عاقّ والدین»، در ثقلین

الف. در قرآن

<وَ قَضى‏ رَبُّکَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍ‏ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کَریما>[56]

«و پروردگارت فرمان قاطع داده‌است که: جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکى کنید؛ هرگاه یکى از آنان یا دونفرشان در کنارت به پیرى رسند [چنانچه تو را به ستوه آورند] به آنان «اُف» مگوى و بر آنان پرخاش مکن و به آنان سخنى نرم و شایسته بگو.»

ب. در روایات

«عَنْ أَحْمَدَ بْنِ‌ عُمَرَ الْحَلَبِی قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّه{علیه السلام} عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ­جَلَّ: <إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ‏>،[57] قَالَ: مَنِ اجْتَنَبَ مَا أَوْعَدَ اللَّهُ عَلَیْهِ النَّارَ إِذَا کَانَ مُؤْمِناً کَفَّرَ اللَّهُ عَنْهُ سَیِّئَاتِهِ وَ یُدْخِلُهُ‏ مُدْخَلًا کَرِیماً وَ الْکَبَائِرُ السَّبْعُ الْمُوجِبَاتُ قَتْلُ النَّفْسِ الْحَرَامِ وَ عُقُوقُ الْوَالِدَیْنِ‏ وَ أَکْلُ الرِّبَا وَ التَّعَرُّبُ بَعْدَ الْهِجْرَةِ وَ قَذْفُ الْمُحْصَنَةِ وَ أَکْلُ مَالِ الْیَتِیمِ وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ.»[58]

«احمدبن‌عمر حلبى گوید: از امام صادق{علیه السلام} دربارۀ این سخن خداى گرامى و بزرگ پرسیدم که اگر از گناهان بزرگى که از آن‌ها نهى شده‏اید دورى گزینید گناهان شما را مى‏زداییم. امام{علیه السلام} فرمود: هر مؤمنى که از گناهانى که خداوند بر آن‌ها وعده دوزخ داده دورى گزیند خداوند گناهانش را بزداید و او را بر جایگاهى بلند مرتبه در آورد و گناهان کبیره هفتگانه‏اى که موجب آتش دوزخ شوند عبارت‌اند از: کشتن انسان -که دلیل شرعى بر کشتن او نباشد- و عاق (بى‏احترامی و بدرفتاری و اذیت) پدر و مادر، رباخوارى، بازگشت به سرزمین کفر پس از هجرت به سرزمین اسلامى، تهمت‌زدن به زن پاکدامن، خوردن مال یتیم و گریختن از میدان پیکار.»

برخی از احکام فرعی «عاقّ والدین»

مخالفت با سلیقۀ والدین

پرسش: آیا مخالفت با سلیقۀ پدر و مادر در کارها حرام است؟

پاسخ: اگر منظور مخالفت با سلیقۀ پدر و مادر در کار مربوط به خودشان است، شما حق دخالت ندارید؛ ولى اگر مخالفت با سلیقۀ آنان در رابطه با کارهاى خود شماست، صرف مخالفت حرام نیست؛ لکن ایذای والدین، حرام است.[59]

حدود اطاعت از والدین

اگر امر پدر و مادر نسبت به کاری باشد که از‌نظر شرعی ممنوع نیست، سزاوار است امر ایشان اطاعت شود؛ مگر اینکه اطاعت‌نکردن موجب اذیت قابل توجه آن‌ها شود که در این صورت نباید با امر آنها مخالفت شود.[60]

تقدم و اولویت پدر و مادر و جد پدری در امر به فرزند

پرسش: آیا پدر نسبت به مادر در رابطه با فرزند، ذی‌حق‌تر و دارای اولویت است؟ و اگر پدر یا جدّ پدری اولویتی ندارند، بلکه پدر و مادر هردو به یک‌مقدار صاحب حق هستند؛ آیا هنگام اختلاف، قول پدر مقدّم است یا قول مادر؟

پاسخ: پاسخ با اختلاف حقوق مختلف‌ می‌شود، ولایت بر صغیر به عهدۀ پدر و جدّ پدری است و حضانت فرزند پسر تا دوسالگی و فرزند دختر تا هفت‌سالگی با مادر است و بعد از آن با پدر است و حقّ اطاعت و حرمت اذیّت پدر و مادر توسط فرزند به یک‌مقدار است و فرزند باید حال مادر را بیشتر مراعات کند. (در روایات وارد شده که بهشت زیر پای مادران است.)[61]

نفقه و هزینۀ نگهداری پدر و مادر

پرسش: هزینه‌های نگهداری والدین به عهدۀ چه کسی است؟ پسران یا دختران؟ اگر والدین خود درآمد داشته باشند، نگهداریشان به عهدۀ چه کسی است؟

پاسخ: اگر پدر یا مادر درآمد کافی داشته باشد، مخارج زندگی او بر عهدۀ کسی نیست؛ در غیراین‌صورت بر عهدۀ فرزندان -دختر و پسر- است و ترجیحی بین فرزندان وجود ندارد و باید به‌گونه‌ای رفتار نمود که موجب ایذا یا هتک حرمت آن‌ها نشود.[62]

قطع رحِم

«قطع رحم»، در ثقلین

الف. در قرآن

<وَ الَّذینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ میثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ أُولئِک لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ>[63]

«و کسانى که عهد خدا را پس از استوار کردنش مى‏شکنند و پیوندهایى را که خدا به برقرارى آن فرمان داده [مانند پیوند خویشاوندی]، مى‏گسلند و در زمین فساد مى‏کنند، لعنت و فرجام بد و دشوار آن سراى براى آنان است.»

ب. در روایات

«عَنِ السَّکونِی عَنْ أَبِی‌ عَبْدِ اللَّهِ{علیه السلام} قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ{صلوات الله علیه}‏:لَا تَقْطَعْ رَحِمَک وَ إِنْ قَطَعَتْک.»[64]

«سکونی از امام صادق{علیه السلام} نقل می‌کند که فرمود: رسول خدا{صلوات الله علیه} فرمود: از خویشاوند خود مبُر و اگرچه او از تو ببُرد.»

معنا وحکم «قطع رحم»

به طور کلی قطع رحم یعنی ترک معاشرت با خویشاوندان و قطع رحم حرام است؛ ولی صلۀرحم منحصر در دیدوبازدید نیست؛ بلکه از طُرق دیگر مانند تلفن، نامه و امثال آن نیز محقق می‌شود. [65]

مقصود از «ارحام»

مقصود از ارحام خویشاوندان نَسَبی می‌باشند و مشروط به اینکه آن مقدار نسب دور نباشد که عرفاَ از ارحام شمرده نشوند.[66]

استثنائات «قطع رحم»

تکلیف نسبت به اقوام اهل معصیت

پرسش: اگر یکی از اقوام انسان مبادرت به ارتکاب معصیت کند و نسبت به آن لاابالی باشد، تکلیف ما نسبت به رابطۀ با او چیست؟

پاسخ: اگر احتمال بدهید که ترک معاشرت با او موقتاً موجب خوددارى او از ارتکاب معصیت مى‏شود، به عنوان امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر واجب است و در غیراین‌صورت، قطع رحم جایز نیست.[67]

پرسش: برادر من مسائل شرعی و اخلاقی را رعایت نمی‏کند و تاکنون نصیحت در او تأثیری نداشته است؛ وظیفۀ من هنگام مشاهدۀ رفتارهای او چیست؟

پاسخ: واجب است از اعمال خلاف شرع وى اظهار تنفر کنید و او را به هر روش برادرانه‏اى که مفید و مؤثر مى‏دانید، موعظه کنید، ولى قطع رحم، جایز نیست.[68]

توبه از آن

پرسش: آیا از شرایط توبۀ قطع رحم، تحصیل رضایت کسی که با او قطع رحم کرده بوده و همچنین از شرایط توبۀ آن، صلۀ رحم نیز می‌باشد؟

پاسخ: وصل و ارتباط با رحِم، جبران واقعی قطع رحم می‌باشد؛ البته باید توبه و استغفار هم بنماید.[69]

سقط جنین

«سقط جنین»، در قرآن کریم

<وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ خَشْیَةَ إِمْلاقٍ‏ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِیَّاکُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ کانَ خِطْأً کَبیرا>[70]

«فرزندانتان را از ترس تنگدستى نکشید؛ ما به آنان و (خود) شما روزى مى‏دهیم؛ یقیناً کشتن آنان گناهى بزرگ است‏.»

حکم «سقط جنین»

ازبین‌بردن نطفه بعد از استقرار آن در رحم و همچنین سقط جنین در هیچ‌یک از مراحل رشد جنین، جایز نیست.[71]

اقسام و مصادیق آن

دومرحلۀ تشکیل جنین و حکم سقط در هریک

به‌محض انعقاد نطفه:

الف (قبل از دمید‌ه‌شدن روح: درصورت مشقت فوق‌العاده و غیر قابل تحمل در نگهداری یا بزرگ‌کردن طفل ناقص‌الخلقه برای والدین یا خوف مرگ مادر، جایز است.

ب (پس از دمید‌ه‌شدن روح: مطلقا حرام است؛ مگر با استمرار بارداری، حیات مادر و جنین هردو تهدید شود و نجات زندگی طفل به هیچ‌وجه ممکن نباشد؛ ولی نجات زندگی مادر فقط با سقط جنین ممکن باشد.

در این حالت، واجب است به گونه‌ای عمل شود که قتل طفل عرفاً مستند به کسی نشود.[72]

حرمت سقط، حتی درصورت جراحی و بیهوشی و...

زن بارداری که مجبور به معالجۀ لثه یا دندان‌هایش شده و به عمل جراحی و بیهوشی و عکس‌برداری با اشعه نیاز دارد، حق ندارد سقط جنین کند؛ هرچند این عمل موجب نقص در جنین شود.[73]

حرمت آن، درصورت فشار اقتصادی

سقط جنین، به مجرّد وجود مشکلات و سختی‌های اقتصادی، جایز نمی‌شود.[74]

احکام فرعی «سقط جنین»

میزان دیه

الف) نطفه بعد از استقرار در رحم: 20دینار طلا.

ب) عَلَقه: 40دینارطلا.

ج) مُضغه: 60دینارطلا.

د) استخوان بدون گوشت: 80دینارطلا.

ه) گوشت آن را پوشانده: 100دینارطلا.[75]

وجوب دیه، حتی درصورت مجوّزداشتن

اگر سقط جنین با مجوّز شرعی باشد، بنابر احتیاط واجب باید دیۀ آن پرداخت شود.[76]

برخی دیگر از احکام فرعی «سقط جنین»

پرسش: زنی جنین هفت ماهۀ خود را که ناشی از زنا بوده، بنا به درخواست پدرش سقط کرده‌است. آیا دیه بر او واجب است؟ و بر فرض ثبوت دیه، پرداخت آن بر عهدۀ مادر است یا پدر او؟ و در حال حاضر، به نظر شما مقدار آن چقدر است؟

پاسخ: سقط جنین حرام است؛ هرچند بر اثر زنا باشد و درخواست پدر باعث جواز آن نمی‏شود و ‌در‌صورتی‌که مادر مباشر در سقط جنین باشد، دیه بر عهدۀ مادر است.[77]

فتنه‌انگیزی و تفرقه‌افکنی (در پیروان حق)[78]

«فتنه‌انگیزی و تفرقه‌افکنی»، در ثقلین

الف. در قرآن

1. <وَ لا تَکُونُوا کَالَّذینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ عَظیم>‏[79]

«و [شما اى اهل ایمان] مانند کسانى نباشید که، پس از آنکه دلایل روشن براى آنان آمد، پراکنده و گروه‌گروه شدند و اختلاف پیدا کردند و برای آنان عذابى بزرگ است.»

2. <... وَ الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ ...>[80]

«و فتنه از قتل شدیدتر است.»

ب. در روایات

«عَنْ أَبِی‌هُرَیْرَةَ وَ عَبْدِاللَّهِ‌بْنِ‌عَبَّاسٍ قَالا: خَطَبَنَا رَسُولُ اللَّهِ{صلوات الله علیه} قَبْلَ وَفَاتِهِ وَ هِیَ آخِرُ خُطْبَةٍ خَطَبَهَا بِالْمَدِینَة ...‌، ... وَ مَنْ عَمِلَ فِی فُرْقَةٍ بَیْنَ امْرَأَةٍ وَ زَوْجِهَا کَانَ عَلَیْهِ غَضَبُ اللَّهِ وَ لَعْنَتُهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ کَانَ حَقّاً عَلَى اللَّهِ تَعَالَى أَنْ یَرْضَخَهُ بِأَلْفِ صَخْرَةٍ مِنْ نَارٍ وَ مَنْ مَشَى فِی فَسَادِ مَا بَیْنَهُمَا وَ لَمْ یُفَرِّقْ کَانَ فِی سَخَطِ اللَّهِ وَ لَعْنَتِهِ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ حَرَّمَ اللَّهُ النَّظَرَ إِلَى وَجْهِه‏... .»[81]

«پیامبر اکرم{صلوات الله علیه} در فرازی از آخرین خطبه‌شان فرمودند: ... و هرکه زمینۀ جدایى میان دوهمسر را فراهم سازد، خشم و لعنت خداوند در دنیا و آخرت شامل حالش گردد و بر خداست که او را با هزارپاره سنگ آتشین سنگسار کند و هرکه به فتنه‌انگیزى میان دوهمسر پردازد، که منجر به بى‏مهرى بین ایشان گردد، هرچند کارشان به جدایى و طلاق کشیده نشود، آن فتنه‏انگیز در دنیا و آخرت از رحمت خدا دور گردد و مورد خشم و لعنت‌الهى قرار گیرد و او از نگاه‌کردن به سیماى خود محروم شود... .»

حکم آن

هرگونه گفتار یا کردار و رفتاری که در زمان حاضر سوژه و بهانه به دست دشمن بدهد و یا موجب اختلاف و تفرقه بین مسلمین گردد، شرعاً حرام است.[82]

اقسام و مصادیق «فتنه‌انگیزی و تفرقه‌افکنی»

ایجاد تفرقه با اهانت به مقدسات اهل‌سنت

پرسش: نظر شما راجع به برگزارى مراسمى به اسم عیدالزهراء؟س؟ چیست؟

پاسخ: هر عملى که وسیلۀ سوء استفادۀ دشمنان اسلام یا موجب تفرقه بین مسلمین شود، حرام و ممنوع است.[83]

پرسش: اهانت به مقدسات دیگر مذاهب چه حکمی دارد؟

پاسخ: هر گفته و عملی که موجب برافروختن آتش اختلاف میان مسلمانان شود و نیز اهانت به مقدّسات هریک از گروه‌های مسلمان یا تکفیر یکی از مذاهب اسلامی، خدمت به اردوگاه کفر و شرک و خیانت به اسلام و حرام شرعی است.[84]

تبعیض و تفرقه بین ورثه

پرسش: آیا جایز است شخصی همۀ اموال خود را به یکی از فرزندانش هبه کند و بقیه را از آن محروم نماید؟

پاسخ: اگر این کار موجب برانگیخته‌شدن فتنه و اختلاف در بین فرزندان شود، جایز نیست.[85]

حکم اقامۀ نماز جماعت هم‌زمان با نماز جمعه

باتوجه‌به اینکه اقامۀ نماز جماعت ظهر در روز جمعه در مکانی نزدیک محل اقامۀ نماز جمعه، باعث تفرقه صفوف مؤمنین می‌شود و چه بسا در نظر مردم بی‌احترامی و اهانت به امام جمعه و کاشف از بی‌اعتنایی به نماز جمعه است، بنابراین سزاوار است که مؤمنین اقدام به انجام آن نکنند و حتی ‌در‌صورتی‌که مستلزم مفاسد و حرام باشد، واجب است از اقامۀ آن اجتناب کنند.[86]

حکم اقامۀ جماعت در جوار مسجد

پرسش: در محله‌ای چند مسجد وجود دارد که در همۀ آن‌ها نماز جماعت اقامه می‌شود، خانه‌ای بین دومسجد واقع شده که فاصله آن از یک‌مسجد ده‌خانه و از دیگری دو‌خانه است. در این خانه هم نماز جماعت اقامه می‌شود. این نماز جماعت چه حکمی دارد؟

پاسخ: سزاوار است که اقامۀ نماز جماعت وسیلۀ وحدت و انس باشد، نه اینکه باعث ایجاد جو اختلاف و تفرقه گردد. در‌هر‌صورت، اقامۀ نماز جماعت در خانۀ مجاور مسجد، اگر باعث اختلاف و پراکندگی نگردد، اشکال ندارد.[87]

عدم اتحاد و برپایی مسجدی در کنار مسجد جامع روستا

پرسش: در روستایی یک‌مسجد جامع وجود دارد، عده‌ای به‌نام هیئت امام رضا{علیه السلام} براساس اختلافی که ما بین آن‌ها و هیئت مقابل «هیئت ابوالفضل{علیه السلام}» به وجود آمد، شروع به ساخت مسجد دیگری در محل حمام عمومی که دیگر مورد استفاده نبوده و خرابه به‌حساب می‌آمد، کردند. حال با‌توجه‌به مطالب فوق، نماز‌خواندن در این مسجد چگونه است؟ کمک‌کردن برای ساختمان این مسجد چه حکمی دارد؟ آیا برای برقراری اتحاد در روستا می‌توان در آنجا به‌عنوان امام جماعت نماز خواند؟ برای اتحاد در روستا چه توصیه‌ای می‌فرمائید؟

پاسخ: هرگونه رفتاری که موجب اختلاف و تفرقه بین مسلمین باشد، جایز نیست؛ و اگر زمین وقف حمام نباشد، ساختن مسجد در آن مانع ندارد.[88]

یکی از احکام فرعی آن

وجوب نهى‌از‌منکر فتنه‌انگیزان

به‌هر‌حال، باوجود شرایط امر‌به‌معروف و نهى‌از‌منکر و حفظ مراتب، وظیفۀ همگانى امر‌به‌معروف و نهى منکرِ زبانى مى‌باشد.[89]

خیانت و پیمان‌شکنی

«خیانت»، در ثقلین

الف. در قرآن

<وَ لا تُجادِلْ عَنِ الَّذینَ یَخْتانُونَ أَنْفُسَهُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ مَنْ کانَ خَوَّاناً أَثیماً>[90]

«و از کسانى که به خود خیانت مى‏کنند دفاع مکن؛ زیرا خدا هرکس را که خیانت‌پیشه و گناهکار است دوست ندارد.»

ب. در روایات

«عَنِ السَّکُونِی عَنْ أَبِی‌ عَبْدِ اللَّهِ{علیه السلام} قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ{صلوات الله علیه}: لَیْسَ مِنَّا مَنْ أَخْلَفَ بِالْأَمَانَةِ. وَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ{صلوات الله علیه}: ظالْأَمَانَةُ تَجْلِبُ الرِّزْقَ وَ الْخِیَانَةُ تَجْلِبُ الْفَقْرَ.»[91]

«سکونی از امام صادق{علیه السلام} نقل می‌کند که حضرت{علیه السلام} بیان می‌کنند که: پیامبر خدا{صلوات الله علیه} فرمود: کسی که خلف در امانت می‌کند، از ما نیست؛ و حضرت{علیه السلام} فرمود: رسول خدا{صلوات الله علیه} [همچنین] فرمود: امانت‌داری جلب روزی می‌کند و خیانت (در امانت) جلب فقر می‌کند.»

اقسام و مصادیق «خیانت»

تلخیص متن طولانی (در بعضی موارد)

پرسش: بسیارى از سخنرانى‌ها، بیانیّه‌ها، مصاحبه‌ها و مانند آن داراى متونى طولانى است، در‌حالى‌که خبرنگار مجبور به خلاصه‌کردن آن مى‌باشد، درخلاصه‌گیرى، امکان فاصله‌گرفتن از مضمون و احیاناً القاى یک‌مفهوم دیگر وجود دارد. آیا این کار نیز خیانت در امانت محسوب مى‌شود؟

پاسخ: اگر مفهوم متن یا مقصود گوینده و نویسنده درفرض مذکور عوض شود، بدون رضایت صاحب آن جایز نیست.[92]

خودداری از تحویل وصیت‌نامه

پرسش: شخصی متن وصیت‌نامۀ مکتوب خود را به فرد دیگری می‌سپرد تا آن را بعد از فوتش به فرزند بزرگ‌ترش تحویل دهد؛ ولی او از تحویل آن به فرزند وی خودداری می‏کند. آیا این کار او خیانت در امانت محسوب می‏شود؟

پاسخ: خودداری از رد امانت به کسی که امانت‏گذار معیّن کرده‌است، نوعی خیانت محسوب می‏شود.[93]

احکام فرعی «خیانت»

اتهام خیانت

پرسش: اگر بعضی از متولّیان ادعا کنند که متولیان دیگر خائن هستند و اصرار بر عزل آنان داشته باشند، حکم شرعی چیست؟

پاسخ: واجب است بررسی اتهام کسانی را که متهم به خیانت هستند، به حاکم شرع ارجاع دهند.[94]

عدم ضمان امین، درصورت عدم تفریط

پرسش: مبلغی پول به شخص امینی برای انتقال به شهر دیگری داده ‌شده‌است، ولی در راه به سرقت رفته‌است. آیا آن شخص، ضامن آن پول است؟

پاسخ: تا زمانی که تعدی و تفریط شخص امین در حفظ و نگهداری آن ثابت نشده‌است، او ضامن نیست.[95]

پرسش: مبلغی از تبرّعات اهالی محل را از هیأت امنای مسجد برای تعمیر مسجد و خرید مواد لازم برای بنّایی مانند آهن و... تحویل گرفتم؛ ولی در راه همراه با وسایل شخصی‏ام مفقود شد، وظیفۀ من چیست؟

پاسخ: اگر در نگهداری آن کوتاهی و تعدّی و تفریط نکرده‏اید، ضامن نیستید.[96]