مراتب حیات

طی فصول قبل ذکر شد که نفس انسان حقیقتی ذومراتب است که پایین‌ترین مراتب آن در عالم مادّه و این زندگی دنیوی است و مراتب بالاتر آن، به عدد مراتب عوالم فوق مادّه است و بیان شد که شهادت عبارت است از سیر در مراتب دون نفس به سوی مراتب متعالی. اما سخن در این است که اگر حیات به معنای بالندگی و معرفت و رشد و شکوفایی در حقیقت انسانی و مراتب عالم است، هر مرتبۀ نفس، حیات خاصّ خود را دارد؛ که حیات مادّی و این زندگی دنیوی، به دلیل محدودیت در ماده و مدت، تنگ‌ترین و پست‏ترین مرتبۀ حیات اوست. در این مرتبه، طبعاً آثار حیات نیز در سطحی‌ترین مراتب خود پدیدار می‌گردد. آثاری از قبیل علم و ادراک و بهره‌مندی از مواهب حیات همچون لذت، درد، سمع، بصر و اشراف بر سایر امور، همگی دائر مدار حیات مادی است.

پس طبعاً این حیات نسبت به مراتب بالاتر مردگی محسوب می‌شود؛ بنابراین، مرگ در این نگاه در حقیقت نجات از قفس ماده و ورود به عوالم بی‌نهایت و حیاتی بزرگ‌تر است. با این تعریف، شهادت همانا حصول معرفت و شعور (یعنی ادراک عمیق‌تر) و حیات طیبه‌ای است که مراتب بعدی شهادت را به دنبال دارد.

از جمادی مردم و نامی شدم

وز نما مردم به حیوان برزدم

مردم از حیوانی و آدم شدم

پس چه ترسم کی ز مردن کم شدم

حملۀ دیگر بمیرم از بشر

تا بر آرم از ملائک پر و سر

وز ملک هم بایدم جستن ز جو

کل شیء هالک الا وجهه

بار دیگر از ملک قربان شوم

آنچ اندر وهم ناید آن شوم

پس عدم گردم عدم چون ارغنون

گویدم که «انا الیه راجعون»[1]

بنابراین، درجۀ ارزش مراتب حیات انسان و میزان اهتمامی که او در مسیر شهادت در هر مقام دارد، تعیین‌کنندۀ مرتبۀ ایمان اوست. اگر برای اهل دنیا، مرگ بدن‏ها و از دست دادن حیات مادی مهم است و غم و شادی آن‌ها در این محدوده خلاصه می‌شود، دغدغۀ شهید آن است که مبادا از حیات طیّبه دور افتد و دلش محروم از شهود مولایش باشد. مرگ حقیقی برای او مرگ دل است. امیرالمؤمنین علی{علیه السلام} دربارۀ این دسته می‌فرمایند: «کَانُوا قَوْماً مِنْ أَهْلِ الدُّنْیَا وَ لَیْسُوا مِنْ أَهْلِهَا؛ فَکَانُوا فِیهَا کَمَنْ لَیْسَ مِنْهَا… یَرَوْنَ أَهْلَ الدُّنْیَا یُعَظِّمُونَ مَوْتَ أَجْسَادِهِمْ وَ هُمْ أَشَدُّ إِعْظَاماً لِمَوْتِ قُلُوبِ أَحْیَائِهِم.»[2]

رابطۀ درک و اشراف بر مراتب گوناگون حیات انسانی، به مراتب ایمان و حیات طیّبۀ او بستگی دارد. هر مقدار که شخص مؤمن‌تر و در مراتب اسلام بالاتر باشد، از مراتب عالی‏تر حیات برخوردار است. بنابراین، آنچه برای انسان در زندگی دنیوی مهم است، تلاش و جهاد برای کسب مراتب بالاتر «حیات قلب» و «نورانیّت باطن» است.

به فرمودۀ قرآن کریم، فردی که به واسطۀ تعالیم انبیا؟عهم؟ از ظلمت جهل و کفر به نور ایمان وارد می‏شود، از مرگ به حیات ایمان و حیات دل و مقام شهادت در مرتبۀ خود وارد می‏گردد: <اَوَ مَنݨݨْ کݡاٰنَ مݦَیݩْتًا فَاَحْیَیْناٰهُ وَجَعَلْناٰ لَهݩݧُۥ ںݧݩݐُورݦًݡا یَمݧْشٖی بِهٖ ڡݨݐݭِی الںݩݩݦݐݨّاٰسِ کݡَمݧݧَنݨْ مݦَثَلُهݩُۥ ڡݨݐݭِی الظُّلُماٰتِ لݠَىݫݫݭݔݨݧݨݧْسݧَݡ بِخاٰرݪݪِݤݢݢݢحݬݫݓݬٍ مِنݨْهاٰݨݦݦݦݦۚ کَدݦݐݧݧݩݩݩݩݧٰلِکَ زُیِّنَ لِلْکاٰفِرٖینَ ماٰ کاٰںݧݧݐُوا یَعݧْمݩݧَلُونَ>[3].

دعوت‏های مکرّر انبیا و اولیای الهی؟عهم؟ نیز برای فراخواندن مؤمنان به مراتب بالاتر اسلام و ایمان و در نتیجه، مردن از مراتب پایین‌تر و رسیدن به حیات بالاتر بوده است؛ <یآٰ اَیّݧُهݧَا الَّذٖینَ ءاٰمَنݧُوا اسْتَجٖیبُوا لِلّٰهِ وَلݬِلرݩَّݣݣسݩݧݧُولݭݫِ اِذݢݢاٰ دَعاٰکُمْ لݫِماٰ یݩُحݧݧݩْیݫݫݫݬݬݫݬٖىݫݫݔکُمْݦݦݦ>[4]؛ این همان سیر در مدارج ملکوت انفسی است که آیۀ شریفه از آن به «حیات» تعبیر می‌فرماید.

ملاک در شهادت کسب همین حیات حقیقی است و هر مقدار تفضّل حیات طیبه از صاحبان حیات حقیقی (اولیای الهی؟عهم؟) بیشتر باشد، مقام شهادت شهید بالاتر است. عظمت این حیات به‌تناسب عظمت حجاب‌های ظلمانی است که شهید باید با مجاهده و تهذیب نفس از فطرت الهی خود بردارد.

مروری بر آیات 169 تا 174 سورۀ آل عمران

بیان زیبای الهی در این آیات شریفه، به‌خوبی رابطۀ تنگاتنگ مقام شهادت را با مدارج اسلام و ایمان بیان می‌نماید:

<وݩَلاٰ تَحْسَبَنَّ الَّذٖینَ قݨُٮݧݩݑݫݫݭِلݩُوا ڡݨݐݭٖی سَبٖیلِ اللّٰهِ اَمْواٰتݩًا بَلْ اَحْیآٰءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یݦُرݦݨْرݩݐَٯݧݑُونَ 169 فَرݪِحݫٖىݭݔنݧَ بِمآٰ ءاٰٮݧݑݧݧݧݧݩݩݩݧݩٰىهݧُمُ اللّٰهُ مِنݨْ فَضݨْلِهٖ وَیَسݧْتَبݧݧْشݫِرݦُونَ بِالَّذٖینَ لَمْ یَلݨْحَقُوا بِهِمْ مِنݨْ خَلْفِهِمْ اَلّاݦݦݦݦٰݠ خَوݨݦْفݧݧٌ عَلَیْهِمْ وݩَلاٰ هُمݨݦݨْ ىݫݔݦݨَحݦْرݦݩݐَݣݣںݧݧݩݐُونَ 170 یَسْتَبݧݧْسݧݧݩݒِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِنَ اللّٰهِ وَفَضݨْلٍ وَاَنݧَّ اللّٰهَ لاٰ یُضݫٖىݫݫݔعُ اَجْرَ الْمُؤݧݨْمِنٖینَ 171 اݗَلݧݧَّدݩݐٖینَ اسْتَجاٰبݧُوا لِلّٰهِ وَالݠرݧَّݣݣسݧݧݧُولݫِ مِنݨْ بَعݧݩْدِ مآٰ اَصاٰݣݣٮݪݓَهݧݧُمݨݧُ الْقَرݦݨْحُ٭ݦݦݦۚ لݫِلَّدݨݐٖینَ اَحْسَنݧُوا مِںݧݩݐݨْهݧݨُمݨݧݨݨْ وَاتَّٯݧݨݑَوْا اَجْرݦݨٌ عَظٖیمٌ 172 اݗَلݧݧَّدݩݐٖینَ قاٰلَ لَهݠݧݩُمݧݧُ الںݩݩݦݐݨّاٰسُ اِنَّ الںݩݦݩݐݨّاٰسَ قَدْ جݦَمَعُوا لݦَکݧُمْ فَاخْشَوݨݨݧݨْهݩݧݧُمݨݨݨْ فَرݦݩݩݐاٰدَهݩُمݨْ اݫݭݫٖىݫݔماٰنًا وَقاٰلݠُوا حَسْبُنَا اللّٰهُ وَںݨݐݬݫِعْمَ الْوَکٖیلُ 173 فَانݧْٯݧݑَلَبݧݧُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللّٰهِ وَفَضݨْلٍ لَمْ یَمْسَسݦݨْهݦُمْ سُوݨݨݦٓءٌ وَاتَّٮݫݓݧݧݨݧَݡعݧݧݩݧُوا رِضْواٰنَ اللّٰهِ٭ݦݦۗ وَاللّٰهُ ذݧݧُو فَضْلٍ عَظٖیمٍ>

تفسیر آیه را با رویکرد مقام شهادت و با استفاده از بیانات مرحوم علامۀ طباطبایی{رحمة الله علیه} ذیل این آیۀ شریفه و به اختصار ارائه می‌کنیم.

این آیه در سیاق آیات نازله در جنگ احد است که جنگی نابرابر و بسیار سخت بود و به‌واسطۀ خیانت گروهی از منافقین و مسلمانان دنیاطلب، به شکست انجامید. در این جنگ تعداد رزمندگان مسلمان حدود یک‌سوم کفار بود و نیز در همان ابتدای جنگ عبداللَّه بن ابى‌سَلّول (رئیس منافقان مدینه) و همراهانش که حدود سیصد نفر بودند، ناگهان جبهه را به این بهانۀ واهی که چنین جنگی را قبول ندارند، رها کردند؛ <وَݢݢلݠݫݬِىݫݫݫݫݔݧݨَعݧْلَمَ الَّذٖینَ ناٰفَٯݧݑݧُوا٭ݦݦۚ وَٯݨݑݬݫݫݫٖىݫݔلَ لَهݠݩݧُمݨݧݨْ تَعاٰلَوݦݨْا قاٰتݫِلُوا ڡݨݐݭٖی سَبٖیلِ اللّٰهِ اَوِ ادݧْڡݧݨݐَعݧُوا٭ݦݦݦݦۖ قاٰلُوا لَوْ نَݡعݧْلَݡمݩُ قِٮݡݧݑاٰلًا لَاٮݧݩݑَّبݧݧَعݩݧْںݩݐاٰکُمْ٭ݦݦݦݦݩݦۗ هُمݨݦݨْ لݫِلݦݨْکُڡݧݐݨْرݪِ یݦَوْمݩَىݧݩݩݘݫݫِذݫٍ اَقْرَبُ مِںݧݩݐݨْهݧݨُمݨݧݨݨْ لݠِلْاݪݪٖݣݣیماٰنِ٭ݦݦݦݩۚ یݦَقُوݣݣلݠُونَ بِاَفݧْواٰهِهِمْ ماٰ لݠَىݫݫݭݔݨݧݨݧْسݧَݡ ڡݨݐݭٖی قُلُوٮݫݓݭݭِهݠݫِمْ٭ݦݦݦݦۗ وَاللّٰهُ اَعْلَمُ بِماٰ یَکݨْٮݧݩݩݑُمݧݧُونَ>[5].

این اقدام منافقین ضربۀ سختی از جهت روحی به مسلمانان بود. اما ضربۀ اصلی هنگامی به سپاه اسلام وارد شد که دستور پیامبر اکرم{صلوات الله علیه} شکسته شد و تنگه‌ای که می‌باید در پشت جبهه مراقبت می‌گردید، رها شد و مسلمانان به‌واسطۀ خطایی که خود مرتکب شدند، شکست خوردند: <اَوَلَمّآٰ اَصاٰبَتݨْکُمْ مݨُصݫٖىݭݫݔٮݫݭݓݨݧَةٌ قَدْ اَصَبْٮݧݩݑُمْ مِٮݦݩݩݒݨْلَیݧݨݧْهاٰ قُلْٮݧݩݑݧُمݨْ اَںݧݧݩݐݧّٰى هٰدݦݐاٰ٭ݨݦݦݦݦۖ قُلْ هُوَ مِنݨْ عِنْدِ اݨَنݨْفُسِکُمْ٭ݦݦݦۗ اِنَّ اللّٰهَ عَلٰى کُلِّ شَیݦْءٍ قَدٖیرٌ>[6].

در چنین سیاقی است که خداوند به مجاهدان و شهیدان نوید می‌دهد و می‌فرماید: <وݩَلاٰ تَحْسَبَنَّ الَّذٖینَ قݨُٮݧݩݑݫݫݭِلݩُوا ڡݨݐݭٖی سَبٖیلِ اللّٰهِ اَمْواٰتݩًا…>.

معنای «میّت» در فرهنگ قرآن

مرده و میت نماد نداشتن ادراک و شعور و معرفت به امور خود و اطراف خود است؛ از آنجا که اصل در زندگی انسانی معرفت به توحید و ولایت و امور معنوی خود در حیات بعد از مرگ است -که زندگی اصلی انسان را تشکیل می‌دهد- بنابراین کسی که از توحید دور است، به نسبت فاصله‌ای که از حقیقت گرفته، در ظلمت کفر قرار دارد و در فرهنگ قرآن مرده محسوب می‌شود؛ <اَوَ مَنݨݨْ کاٰنَ مݦَیݩْتًا فَاَحْیَیْناٰهُ وَجَعَلْناٰ لَهݩݧُۥ ںݧݩݐُورݦًݡا یَمݧْشٖی بِهٖ ڡݨݐݭِی الںݩݩݦݐݨّاٰسِ کَمݧݧَنݨْ مݦَثَلُهݩُۥ ڡݨݐݭِی الظُّلُماٰتِ لݠَىݫݫݭݔݨݧݨݧْسݧَݡ بِخاٰرݪݪِݤݢݢݢحݬݫݓݬٍ مِنݨْهاٰ٭ݨݦݦݦݦۚ کَدݦݐݧݧݩݩݩݩݧٰلِکَ زُیِّنَ لِلْکاٰفِرٖینَ ماٰ کاٰںݧݧݐُوا یَعݧْمݩݧَلُونَ>[7].

و البته این مردگی به معنای زندگی بی‌خاصیت در عین مردم‌آزار نبودن است (زندگی لائیکی)؛ که اگر انسان برای دیگران آزار و مزاحمت نیز داشته باشد، زندگی او از مردگی بدتر و حیوان‌گونه و حتی پست‌تر از آن است: <وَلݠَٯݧݑݧݧَدْ ذَرݦَاْناٰ لݪِحݫݓݨَهݧَںݧݩݐَّمَ کَٮݧݩݩݧݒݫٖیرݦًا مِنَ الْجِنِّ وَالݨْاݪݪِںݧݐݧݨْسِ٭ݩݩݩݦݦݦݦݩݩۖ لَهݠݩݧُمݨݧݨْ قُلُوبٌ لاٰ یَفݨْقَهُونَ بِهاٰ وَلݠَهݩݧݧُمݨْ اَعْیݨݨُنٌ لاٰ یُٮݫݓݧݨْصݫِرݦݦُونَ بِهاٰ وَلݠَهݩݧݧُمݨْ ءاٰذݢݢاٰنٌ لاٰ یَسݨݧْمَعݧݩُونَ بِهاݩݦݦݦݩݩݩݩݩݩݩݩݩݦݦٰٓ٭ݨݦݦݦݦۚ اُولٰٓىݧݧݩݩݩݘݫݫِکَ کَالݦݨْاَںݧݧݩݧݐݨْعاٰمِ بَلْ هُمݨݦݨْ اَضَلݩݩُّ٭ݦݨݦۚ اُولٰٓىݧݧݩݩݩݘݫݫِکَ هݧُمُ الݠݨْغاٰفِلُونَ>[8].

شهید و حیات طیبه

ملاک اطلاق عنوان شهید به مقتولین در جنگ و جهاد فی سبیل‌الله، کسب حیاتی معنوی است که آکنده از معرفت توحیدی می‌باشد. شاهد دیگر بر این مطلب، تصریح پروردگار به بهره‌مندی آنان از رزق دائمی در نزد خویش است: <عِنْدَ رَبِّهِمْ یݦُرݦݨْرݩݐَٯݧݑُونَ>. این رزق قطعاً مادی نیست؛ زیرا آنان کشته‌شدگانند؛ پس مراد رزقی معنوی است که عبارت است از ترفیع در درجات ایمان و سیر در مراتب ولایت و آمرزش گناهان و بهره‌مندی از معرفت و شعور توحیدی بالاتر و سایر برکاتی که به‌واسطۀ شهادت به آن‌ها عنایت می‌شود.

فضل خاص الهی به شهید

خداوند در ادامه می‌فرماید: <فَرݪِحݫٖىݭݔنݧَ بِمآٰ ءاٰٮݧݑݧݧݧݧݩݩݩݧݩٰىهݧُمُ اللّٰهُ مِنݨْ فَضݨْلِهٖ وَیَسݧْتَبݧݧْشݫِرݦُونَ بِالَّذٖینَ لَمْ یَلݨْحَقُوا بِهِمْ مِنݨْ خَلْفِهِمْ اَلّاݦݦݦݦٰݠ خَوݨݦْفݧݧٌ عَلَیْهِمْ وݩَلاٰ هُمݨݦݨْ ىݫݔݦݨَحݦْرݦݩݐَݣݣںݧݧݩݐُونَ>[9]

«فرح» به معنای انبساط باطنی بر قلب به‌واسطۀ به دست آمدن امری ملایم است.[10] «فضل» نیز به معنای هدیه‌ای بیش از انتظار است؛[11] در نتیجه می‌توان گفت که بنا بر آیۀ شریفه، شهید با کشته‌شدن در راه خدا مشمول هدایایی می‌شود بیش از انتظار و آن همانا نائل شدن به مراتبی از حیات است. حیاتی که اگر می‌خواست در دنیا کسب کند، با تلاش و زحمت زیاد به‌دست می‌آورد، اما با شهادت یک‌باره به او عنایت شد. پس اصل در شهادت، نائل شدن به مراتب عالی حیات توحیدی است.

«بشارت» به معنای رسیدن اخبار مسرّت‌بخش است. آیه می‌فرماید که به خود شهیدان و نیز به کسانی که بعداً به آنها ملحق می‌شوند (خواه با کشته‌شدن در جبهه و یا با رسیدن به مراتب شهادت در غیر میدان نبرد) بشارتی داده خواهد شد. این بیان الهی نشان می‌دهد که شهیدان بر آیندۀ سالکین و کسانی که هم‌هدف با آنان در مسیر جهاد با دشمنان بوده‌اند اشراف دارند. شهید، ظاهر و باطن آنان و آیندۀ درخشانی که در انتظار رهپویان طریق شهادت است را می‌بیند و به ایشان بشارت می‌دهد که سختی‌ها و درد و رنج ابتلائات این راه را تحمل کنند که سرانجامی زیبا و سعادتی جاودان در پی دارد.

برداشته شدن همۀ خوف‌ها و حزن‌ها از شهید

در پایان آیه خوف و حزن به‌طور مطلق از شهید برداشته شده است؛ <اَلّاݦݦݦݦٰݠ خَوݨݦْفݧݧٌ عَلَیْهِمْ وݩَلاٰ هُمݨݦݨْ ىݫݔݦݨَحݦْرݦݩݐَݣݣںݧݧݩݐُونَ>. خوف به معنای نگرانی از وقوع مکروهی در آینده و حزن اندوه ناشی از وقوع آن است. اصل نگرانی بعد از مرگ، ناشی از امور مادی و دنیوی نیست؛ بلکه در عدم مغفرتِ کاستی‌ها و بهره‌مند نشدن از نعمت ولایت اولیای الهی؟عهم؟ و محرومیت از درجات عالی در مراتب قربی است که منتهای آرزوی هر مؤمن در قیامت است. حزن نیز به معنای واقع شدن در گرفتاری و محزون شدن از وقوع حادثه‌ای ناگوار است که حزن اصلی پس از مرگ، قرار گرفتن در جهنمِ دوری از محبوب است که شهید عمری را در دنیا صبر بر آن نمود تا در آخرت بتواند در جوار محبوب بیاساید. محرومیت از این مقام در آخرت بزرگ‌ترین حسرت و اندوه مؤمن است که خداوند وعدۀ برداشته شدن آن را نیز به طور مطلق به شهید می‌دهد. بدین ترتیب کسی که با شهادت به معنای عام (خواه در میدان نبرد با دشمن بیرونی و جهاد اصغر و یا در میدان جهاد اکبر و دشمن درونی و شیطان رجیم) از دنیا می‌رود، خوف و حزن هر دو از او برداشته می‌شود و خداوند کم و کاستی اعمال او را جبران می‌کند. شاهد بر این مطلب ادامۀ آیه است: <یَسْتَبݧݧْسݧݧݩݒِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِنَ اللّٰهِ وَفَضݨْلٍ وَاَنݧَّ اللّٰهَ لاٰ یُضݫٖىݫݫݔعُ اَجْرَ الْمُؤݧݨْمِنٖینَ>[12].

بهره‌مندی خاص شهید از نعمت ولایت

آن نعمت اصلی که خداوند به مخلوقاتش ارزانی کرده، نعمت ولایت است[13] که هیچ نقمتی در آن نیست و سایر نعمت‌های الهی در پرتو آن نعمت هستند، و الّا نقمتند. شهیدان در دنیا پیوسته در پی نعمت ولایت بودند و آن را از درگاه الهی درخواست می‌کردند، اما این نعمت به‌خاطر حجاب دنیا و نیز برخی کوتاهی‌ها که انسان مرتکب آن می‌شود، به‌طور کامل به آنان عطا نمی‌شد، و چه‌بسا اگر به‌تنهایی و با همت خودشان بود، هرگز لایق نیل به این نعمت ارجمند نبودند، ولی خداوند به برکت شهادت، فضل و هدیه‌ای بیش از انتظارشان به آن‌ها عنایت فرمود و آن‌ها را مفتخر به کسب مدال ولایت کرد؛ <یَسْتَبݧݧْسݧݧݩݒِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِنَ اللّٰهِ وَفَضݨْلٍ>.

نکره آمدن «نعمت» و «فضل» بیانگر تفخیم نعمت ولایت و عظمت هدایایی است که خداوند به شهیدان عنایت می‌کند که قابل توصیف نیست؛ <فَلاٰ تَعݧْلَمُ نَڡݧݐݧݨْسٌ مآٰ اُخْفݪِیݨݦَ لَهݠݩݧُمݨݧݨْ مِنݨْ قُرَّݢݢةِ اَعْیݨُنٍ جَزآٰءً بِماٰ کاٰںݧݧݐُوا یَعݧْمݩݧَلُونَ>[14]؛ این است پاسخ خداوند به درخواست شهیدان برای نیل به نعمت ولایت؛ چراکه ایشان به دعوت خداوند و رسولش{صلوات الله علیه} برای شهید شدن جواب مثبت دادند؛ <اݗَلݧݧَّدݩݐٖینَ اسْتَجاٰبݧُوا لِلّٰهِ وَالݠرݧَّݣݣسݧݧݧُولݫِ مِنݨْ بَعݧݩْدِ مآٰ اَصاٰݣݣٮݪݓَهݧݧُمݨݧُ الْقَرݦݨْحُ٭ݦݦݦۚ لݫِلَّدݨݐٖینَ اَحْسَنݧُوا مِںݧݩݐݨْهݧݨُمݨݧݨݨْ وَاتَّٯݧݨݑَوْا اَجْرݦݨٌ عَظٖیمٌ>[15].

آثار شهادت در دنیا

آثار شهادت در دنیا بالا رفتن توکل و خضوع و خشوع در درگاه الهی است. با هر شهادتی، ایمان بالاتر به شهیدان تفضلاً عنایت می‌شود و به دنبال آن، ایشان شهودی قوی‌تر و توکلی بالاتر در طریق سلوک دریافت می‌کنند؛ تا به آنجا که همۀ امور خود را یک‌جا به خداوند واگذار می‌کنند؛ <وَقاٰلݠُوا حَسْبُنَا اللّٰهُ وَںݨݐݬݫِعْمَ الْوَکٖیلُ> و در مقام رضا قرار می‌گیرند؛ کار آن‌ها به آنجا می‌رسد که وقتی دیگران، بنا بر قواعد ظاهر، ایشان را از جنگ نابرابر در مقابل کفر بیم می‌دهند، نه‌تنها نمی‌ترسند، بلکه با توکل به خداوند ایمانشان فزونی می‌یابد و با اطمینان و قدرت می‌گویند که پشتیبانیِ الهی برایشان کافی است. آن‌ها همۀ پیروزی را -خواه به حسب ظاهر پیروزی باشد و یا شکست- در لقای محبوب می‌یابند و لذا یک‌دل و یک‌صدا می‌گویند: <حَسْبُنَا اللّٰهُ وَںݨݐݬݫِعْمَ الْوَکٖیلُ>.[16]

<اݗَلݧݧَّدݩݐٖینَ قاٰلَ لَهݠݧݩُمݧݧُ الںݩݩݦݐݨّاٰسُ اِنَّ الںݩݦݩݐݨّاٰسَ قَدْ جݦَمَعُوا لݦَکݧُمْ فَاخْشَوݨݨݧݨْهݩݧݧُمݨݨݨْ فَرݦݩݩݐاٰدَهݩُمݨْ اݫݭݫٖىݫݔماٰنًا وَقاٰلݠُوا حَسْبُنَا اللّٰهُ وَںݨݐݬݫِعْمَ الْوَکٖیلُ>[17]

خداوند نیز آنان را تحت ولایت کامل خود قرار می‌دهد و همۀ امور آنان را خود متکفّل می‌شود؛ <اِنَّ وَلِىݭݔݨݨݦِّیݨَ اللّٰهُ الَّذٖی ںݐݦَرݦݩݐَّلَ الْکِتاٰبَ٭ݦݦݦݦݩۖ وَهُوَ یَتَوَلَّى الصّاٰلِحݫݫٖینَ>[18]. در نتیجه ایشان در نعمت ولایت و هدایای بی‌شمار الهی آن‌چنان غوطه‌ورند که شیطان هرگز نمی‌تواند کمترین رخنه‌ای به آنان بنماید و خللی در ایمانشان به وجود آورد؛ <فَانݧْٯݧݑَلَبݧݧُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللّٰهِ وَفَضݨْلٍ لَمْ یَمْسَسݦݨْهݦُمْ سُوݨݨݦٓءٌ>[19].

آنان دائماً تحت مراقبات رضای الهی و در حال رسیدن به عالی‌ترین مراتب شهادت و قرب عندالله هستند و تحت هدایت و اطاعت مقام ولایت و صاحبان رضوان الهی، مراتب شهادت را طی می‌کنند؛ از این رو خداوند با چنین بندگانی معامله با آشنا کند؛ <وَاتَّٮݫݓݧݧݨݧَݡعݧݧݩݧُوا رِضْواٰنَ اللّٰهِ٭ݦݦۗ وَاللّٰهُ ذݧݧُو فَضْلٍ عَظٖیمٍ>[20].

آنان که خاک را به نظر کیمیا کنند

آیا بود که گوشۀ چشمى به ما کنند؟!

دردم نهفته به ز طبیبان مدّعى

باشد که از خزانۀ غیبش دوا کنند

چون حسن عاقبت نه به رندى و زاهدیست

آن به که کار خود به عنایت رها کنند

بى‌معرفت مباش که در من‌مزید عشق

اهل نظر معامله با آشنا کنند[21]