«توبه»، در ثقلین
الف. «توبه»، در قرآن
<إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلىَ اللَّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بجِهَالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِن قَرِیبٍ فَأُوْلَئکَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلَیهْمْ وَ کاَنَ اللَّهُ عَلِیمًا حَکِیمًا 17 وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّاتِ حَتىَّ إِذَا حَضرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنىّ تُبْتُ الْانَ وَ لَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ کُفَّارٌ أُوْلَئکَ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا>[1]
«بىتردید توبه نزد خدا فقط براى کسانى است که از روى نادانى مرتکب کار زشت مىشوند؛ سپس به‌زودى توبه مىکنند؛ این‌ها هستند که خدا توبۀ آنان را مىپذیرد و خدا همواره دانا و حکیم است. (17) و براى کسانى که پیوسته کارهاى زشت مرتکب مىشوند، تا زمانى که مرگ یکى از آنان فرا رسد [و در آن لحظه که تمام فرصتها ازدست‌رفته] گوید: اکنون توبه کردم و نیز براى آنان که در حال کفر از دنیا مىروند، توبه نیست. این‌ها هستند که عذابى دردناک براى آنان آماده کردهایم.»
ب. «توبه»، در روایات
وجوب تعجیل در توبه
«قال رسول الله{صلوات الله علیه}: ...لَا تُقَدِّمِ الذَّنْبَ وَ لَا تُؤَخِّرِ التَّوْبَةَ وَ لَکِنْ قَدِّمِ التَّوْبَةَ وَ أَخِّرِ الذَّنْبَ؛ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى یَقُولُ فِی کِتَابِهِ: <بَلْ یُرِیدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَه>[2].»[3]
«پیامبر خدا{صلوات الله علیه} (در حدیثی طولانی خطاب به ابن‌مسعود) می‌فرماید: ...گناه را پیش نیفکن و توبه را به تأخیر نینداز؛ بلکه توبه را پیش افکن و گناه را به تأخیر انداز؛ زیرا که خدای متعال در کتابش می‌فرماید: «بلکه انسان می‌خواهد فرارویش را (از اعتقاد به قیامت) باز نماید.»»
فضیلت توبه
1. «عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ{علیه السلام} قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ{صلوات الله علیه}: خَیْرُ الدُّعَاءِ الِاسْتِغْفَار.»
«سکونی نقل کرده‌است که: حضرت صادق{علیه السلام} می‌فرماید: رسول خدا{صلوات الله علیه} فرمود: نیکوترین دعا، آمرزش‌طلبیدن است.»
2. «عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ{علیه السلام}: إِذَا أَکْثَرَ الْعَبْدُ مِنَ الِاسْتِغْفَارِ رُفِعَتْ صَحِیفَتُهُ وَ هِیَ تَتَلَأْلَأُ.»
«عبید‌بن‌زراره نقل می‌کند که: امام صادق{علیه السلام} فرمود: هرگاه بنده بسیار آمرزش طلبد، نامۀ عملش بالا می‌رود، درحالی‌که می‌درخشد.»
معنا و مراحل توبه
«قال أمیرالمؤمنین علی{علیه السلام}: الِاسْتِغْفَارُ دَرَجَةُ الْعِلِّیِّینَ وَ هُوَ اسْمٌ وَاقِعٌ عَلَى سِتَّةِ مَعَانٍ أَوَّلُهَا النَّدَمُ عَلَى مَا مَضَى وَ الثَّانِی الْعَزْمُ عَلَى تَرْکِ الْعَوْدِ إِلَیْهِ أَبَداً وَ الثَّالِثُ أَنْ تُؤَدِّیَ إِلَى الْمَخْلُوقِینَ حُقُوقَهُمْ حَتَّى تَلْقَى اللَّهَ [عَزَّ وَ جَلَ] أَمْلَسَ لَیْسَ عَلَیْکَ تَبِعَةٌ وَ الرَّابِعُ أَنْ تَعْمِدَ إِلَى کُلِّ فَرِیضَةٍ عَلَیْکَ ضَیَّعْتَهَا فَتُؤَدِّیَ حَقَّهَا وَ الْخَامِسُ أَنْ تَعْمِدَ إِلَى اللَّحْمِ الَّذِی نَبَتَ عَلَى السُّحْتِ فَتُذِیبَهُ بِالْأَحْزَانِ حَتَّى تُلْصِقَ الْجِلْدَ بِالْعَظْمِ وَ یَنْشَأَ بَیْنَهُمَا لَحْمٌ جَدِیدٌ وَ السَّادِسُ أَنْ تُذِیقَ الْجِسْمَ أَلَمَ الطَّاعَةِ کَمَا أَذَقْتَهُ حَلَاوَةَ الْمَعْصِیَةِ فَعِنْدَ ذَلِکَ تَقُولُ: أَسْتَغْفِرُ اللَّه.»[4]
«امام‌علی{علیه السلام} فرمود: استغفار، مرتبۀ عالى‌مقامان است و آن اسمى است که بر شش‌معنا واقع می‌شود: نخست: ندامت نسبت به رفتار گذشته؛ دوم: تصمیم قاطع بر ترک بازگشت براى همیشه؛ سوم: ردکردن حقوق مردم تا اینکه خداوند عزوجل را پاک ملاقات کنى و خود را از گناه خالى نمایى؛ چهارم: حق هر واجبى را که ضایع ساختهاى، ادا سازی؛ پنجم: گوشتى که از حرام روییده است با گریه و زارى آب کنى، به گونهاى که پوست به استخوان چسبیده و میان آن‌دو، گوشتى تازه بروید؛ ششم: آنکه درد اطاعت الهى را به تن بچشانى، چنانکه شیرینى معصیت را به آن چشاندى؛ در این هنگام بگویى: أستغفراللَّه.»