دروغ[1]
«دروغ»، در ثقلین
الف. در قرآن
<اِنَّما یَفْتَرِى الکَذِبَ الَّذین لا یُؤْمِنُونَ بِآیاتِ اللَّه>[2]
«تنها کسانى دروغپردازى مى‌کنند که به آیات خدا ایمان ندارند.»
ب. در روایات
1. دروغ: «عن محمّد بن مُسلِم عن أبی جعفر{علیه السلام} قال: اِن اللَهَ عزوجل جَعلَ للشَّرِ اقفالاً و جعلَ مفاتیحَ تلکَ الاقفالِ الشرابَ و الکَذِبُ شرٌ منَ الشرابِ.»[3]
«محمدبن‌مسلم از امام باقر{علیه السلام} نقل می‌کند که فرمود: همانا خدای عزوجل برای شر قفل‌هایی قرار داد و کلید این قفل‌ها را شراب قرار داد و دروغ از شراب [هم] بد‌تر است.»
2. قسم دروغ: «عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ الْأَحْمَرِ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ{صلوات الله علیه}: مَنْ حَلَفَ عَلَى یَمِینٍ وَ هُوَ یَعْلَمُ أَنَّهُ کَاذِبٌ فَقَدْ بَارَزَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ.»[4]
«یعقوب‌بن‌احمر مىگوید: امام صادق{علیه السلام} فرمود: هر کس در موردى قسم بخورد و خود بداند که دروغ گفته است، پس با خداوند عزوجل به جنگ برخاسته است.»
3. شهادت دروغ: «عَنْ صَالِحِ بْنِ مِیثَمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ {علیه السلام}قَالَ: مَا مِنْ رَجُلٍ مُسْلِمٍ شَهِدَ شَهَادَةَ زُورٍ عَلَى مَالِ رَجُلٍ مُسْلِمٍ لِیَقْطَعَهُ إِلَّا کَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ مَکَانَهُ ضَنْکاً إِلَى النَّارِ.»[5]
«صالح‌بن‌میثم از امام صادق{علیه السلام} نقل می‌کند که فرمود: هیچ مسلمانى نیست که شهادت دروغى بدهد تا مال مسلمانى را از دستش درآورد، مگر اینکه خداوند عزّوجل همان‌جا نامۀ ورود او به جهنم را مىنویسد.»
معنا و حکم «دروغ»
هر سخنى را که انسان برخلاف واقع بگوید، دروغ است و از گناهان کبیره محسوب مى‌شود.[6]
اقسام و مصادیق «دروغ»
بیان اقسام کلی آن
پرسش: آیا در صدق دروغ، اینکه با زبان باشد و یا قلم و یا اینکه با اشاره باشد، فرق وجود دارد؟
پاسخ: فرقی نمی‌کند؛ لازم است از هر نوع دروغ اجتناب شود.[7]
خلف وعده
پرسش: خلف وعده چند صورت دارد؟ و حکم هرکدام را بفرمایید؟
پاسخ: به‌صورت کلی توجه داشته باشید، اگر وعده ابتدایی بوده، خلف وعده حرام نیست. [8]
حکم مغالطه
پرسش: مغالطه چیست؟ و آیا گناه دارد؟ دروغ محسوب میشود؟
پاسخ: مغالطه به غلط انداختن است که گاهی دروغ است و گاهی نیست.[9]
تغییردادن نوحه
پرسش: آیا تغییردادن نوحه‌ای که متعلق به امام حسین{علیه السلام} می‌باشد، درست است یا خیر؟ (به‌جای آن، اسم میت را قرار دهند.)
پاسخ: درصورتیکه مضمون و محتوای آن با آن شخص سازگار باشد، مانعی ندارد وگرنه دروغ محسوب میشود و جایز نیست.[10]
لزوم رعایت امانت در خلاصه‌کردن خبر
پرسش: بسیارى از سخنرانى‌ها، بیانیّه‌ها، مصاحبه‌ها و مانند آن داراى متونى طولانى است، در‌حالى‌که خبرنگار مجبور به خلاصه‌کردن آن مى‌باشد. در خلاصه‌گیرى امکان فاصله‌گرفتن از مضمون و احیاناً القاى یک‌مفهوم دیگر وجود دارد. آیا این کار نیز خیانت در امانت محسوب مى‌شود؟
پاسخ: در‌صورت تغییر محتوا هم دروغ و هم تهمت محسوب مى‌شود؛ ولى تلخیص‌کردن و نقل‌به‌معنا مانعى ندارد.[11]
حکم دروغ‌گویی به‌شوخی
پرسش: دروغ‌گفتن به‌شوخی چه حکمی دارد؟
پاسخ: هرگاه قرائنی در کار باشد که قصد جدی در کار نیست، مانعی ندارد؛ ولی در روایات سفارش شده که بهتر است هر‌گونه دروغ ترک شود. [12]
دروغ‌‌بودن تعارف برای ماندن میهمان باوجود عدم رضایت از ماندن
پرسش: در میهمانی، اگر مطمئن شویم میهمان می‌خواهد برود و بدانیم دیگر حوصلۀ او را نداریم؛ بااین‌وجود، اگر نسبت به ماندنش تعارف کنیم، دروغ گفته‌ایم؟
پاسخ: اگر به‌صورت جملۀ انشایی باشد، مانعی ندارد؛ مثلاً می‌تواند بگوید خواهش می‌کنم تشریف داشته باشید و این دروغ نیست؛ اما اگر بگوید از رفتن شما ناراحت می‌شوم، این مطلب در فرض سؤال دروغ است و جایز نیست.[13]
استفاده از حربۀ دروغ در مقابل اهل آن
پرسش: آیا مى‌شود در مقابل کسانى که نفاق و دورویى و دروغ در رفتار و گفتار آن‌ها مشهود است و به این صفات مشهورند، از حربه‌هاى خودشان، یعنى نفاق و دروغ و دورویى استفاده کرد؟
پاسخ: قطعاً عمل مطابق این‌گونه افراد جایز نیست و فرد مسلمان نباید مرتکب کار خلاف شرعی شود و باید پایبند به احکام و شریعت اسلام باشد... . [14]
اطلاعات نادرست‌دادن مسلمانان به کشورهای غیراسلامی
پرسش: آیا مسلمانان می‌توانند به نیت دستیابی به مزایا و تسهیلات مادی و معنوی، از راه‌های قانونی پذیرفته شده و در نزد کشورهای غیراسلامی، اطلاعات نادرستی به ادارات دولتی کشورهای مزبور بدهند؟
پاسخ: این کار جایز نیست و در مورد کشورهای محارب نیز درصورتیکه مفاسدی به همراه داشته باشد و یا موجب بدنامی مسلمین شود، جایز نیست؛ مگر اینکه از سوی حکومت اسلامی ضرورتی باشد.[15]
کذب در معاملات و کار
پرسش: دروغ‌گفتن در کار و در معاملات چه حکمى دارد؟
پاسخ: دروغ‌گفتن جایز نیست.[16]
استفاده از نام و اطلاعات غیراصلی در فضاهای مجازی
پرسش: استفاده از نام و اطلاعات مستعار یا غیراصلی در فضاهای مجازی یا غیره برای دوری از ریا و مسائل امنیتی و ... چه حکمی دارد؟
پاسخ: درصورتیکه دروغ نباشد، مانعی ندارد.[17]
دروغ‌گفتن برای جلب محبت همسر
پرسش: دروغ‌گفتن به زن براى جلب محبّت او چه حکمى دارد؟ مثلا بگوید: امروز از صبح تا به حال یک‌لحظه از فکر تو بیرون نبودم و حال آنکه چنین نباشد؟
پاسخ: دروغ جایز نیست، مگر در موارد ضرورت.[18]
حکم داستان‌های تخیلی
پرسش: داستان‌هایى که ساخته مى‌شود و طبعاً دروغ هستند و واقعیّت ندارند (امّا براى آموزش مثبت به مخاطبین ساخته و گفته مى‌شود)؛ ازلحاظ فقه و شریعت مقدّس اسلام چه حکمى دارد؟
پاسخ: اگر قرینه‌اى بر تخیّلى‌بودن آن وجود داشته باشد، مانعى ندارد.[19]
تغییردادن نام مؤلف
پرسش: تکثیر نشریّات و کتب علمى متعلّق به دیگران، به همان زبان و شکلى که چاپ شده و به‌قصد فروش و بهره‌بردارى مادّى ازطریق چاپ و عکس‌بردارى چه حکمى دارد؟ حذف یا تغییر نام مؤلّف در چاپ اثر چگونه است؟
پاسخ: حقّ تألیف و همچنین حقّ نشر از حقوق عقلائیّۀ است و عدم رعایت آن در عرف عقلا ظلم محسوب مى‌شود، بنابراین حرام است؛ و اگر نام مؤلّف تغییر داده شود، علاوه بر گناه ناشى از ظلم، متضمّن گناه ناشى از دروغ نیز مى‌باشد.[20]
تقلب در امتحانات
پرسش: تقلّب در سرجلسه امتحان، چه طرف دوّم راضى نباشد و چه طرفین راضى باشند؛ آن‌هم در مدرسه یا مکانى که توسط بیت‌المال مسلمین هزینه مى‌شود، چه حکمى دارد؟
پاسخ: تقلّب در امتحانات جایز نیست؛ خواه در اماکن مربوط به بیت‌المال باشد یا اماکن دیگر و خواه طرفى که از او مى‌گیرد، راضى باشد یا نه؛ ولى تقلّب در انجام تکالیف، زیانش متوجه خود اوست و درصورتىکه در نمره‌‌هاى امتحانى تأثیرى نداشته باشد، حرام نیست؛ مگر اینکه بگوید خودم نوشته‌ام که از باب دروغ حرام مى‌شود.[21]
فریب و تقلب نسبت به‌غیرمسلمان
پرسش: تقلّب و دروغ و فریب در معاملۀ با غیرمسلمانان برای دستیابی به فایدۀ مالی یا علمی بیشتر (درصورتیکه متوجه نباشند)، چه حکمی دارد؟
پاسخ: همان‌طور که قبلاً بیان شد، انجام این کارها جایز نیست؛ ضمناً هرچند اموال کفار حربی احترام ندارد؛ ولی باتوجهبه اینکه این امور موجب بدنامی مسلمانان خواهد بود، از این‌گونه موارد جدا خودداری کنید. [22]
حکم بزرگ‌نمایی چهره‌های مورد اعتماد نظام در رسانۀ ملی
پرسش: باتوجهبه اینکه باید برخى از افراد مورد اعتماد نظام اسلامی مطرح شوند؛ آیا ازنظر شرعی مىتوان درمورد آنان قهرمان‌سازى کرد تا آنان در سطح جامعه معرّفى شوند؟
پاسخ: اگر منظور از قهرمان‌سازى مبالغۀ بى‌جا و بزرگ‌نمایى بى‌مورد است، جایز نیست و اگر منظور معرفى چهره‌هاى ناشناخته گران‌قدر با ایمان است، نه‌تنها کار خوبى است، بلکه لازم مى‌باشد.[23]
قسم دروغ
کسانى که براى اثبات مطلبى قسم مىخورند، اگر حرف آن‌ها راست باشد، قسم خوردن مکروه است و اگر دروغ باشد، حرام و از گناهان کبیره است.[24]
حکم قسم‌خوردن در معامله
قسم‌خوردن در معامله اگر راست باشد، مکروه است و اگر دروغ باشد، حرام.[25]
شهادت دروغ
پرسش: آیا شهادت دروغ‌دادن از گناهان کبیره است؟ و آیا شامل خیلی از محاورات روزمره میشود که مثلاً افراد فراوان می‌گویند: «خدا وکیلی، خدایی، خدا سرشاهده و...» (باتوجهبه اینکه غالباً بیشتر ورد زبان است و با قصد تام نمی‌گویند.)؟
پاسخ: شهادت دروغ‌دادن به نفع یا ضرر دیگران حرام و از گناهان بزرگ است و شامل محاورات روزمره که در عرف مردم متدوال است، نمی‌شود.[26]
شهادت دروغ به نفع خانواده
پرسش: آیا میتوان به دلایلی چون بیخانمانشدن خانواده در دادگاه، به نفع این خانواده شهادت داد یا این شهادت ناحق و دروغ محسوب میشود؟
پاسخ: شهادت دروغ به هیچ وجه جایز نیست.[27]
ترکیب قطعات کارخانه‌های دیگر در محصول یک‌کارخانه
پرسش: در بعضی از کارخانهها اقدام به ترکیب و ساخت وسایل از قطعات مختلفی که در کارخانه‌های دیگر ساخته شدهاند، نموده و به اسم محصول یکی از دولت‌های معروف خارجی برای فروش به بازار عرضه میکنند. آیا عمل مذکور غشّ و تدلیس محسوب میشود؟ و برفرض که این‌گونه باشد. آیا در‌صورت جهل مشتری به موضوع، معاملهای که بر روی این وسایل صورت گرفته، صحیح است یا باطل؟
پاسخ: این کار تقلب محسوب میشود؛ معاملۀ آن‌ها باطل نیست. اما مشتری پس از آگاهی از این موضوع، می‌تواند معامله را فسخ کند.[28]
عدم جواز مقابله به‌مثل با دروغ
پرسش: آیا مى‌شود در مقابل کسانى که نفاق و دورویى و دروغ در رفتار و گفتار آن‌ها مشهود است و به این صفات مشهورند، از حربه‌هاى خودشان یعنى نفاق، دروغ و دورویى استفاده کرد؟
پاسخ: جایز نیست و مقابله و برخورد با این افراد منحصر به این‌گونه رفتارها نیست و باید در فرصت و موقعیت مناسب، رفتار اشتباه و نامناسب را با زبان خوش و لحن ملایم به ایشان تذکر داد تا در اصلاح رفتار و سخنان خود تجدید نظر نموده و تغییر نماید. چنانچه تذکر و نهی‌ازمنکر ایشان فایده‌ای نداشته باشد و ادامۀ ارتباط، مفسده‌ای برای شما و خانواده داشته باشد و یا ترک آن باعث نهی‌ازمنکر شود، باید ارتباط خود را با آن‌ها قطع کرد.[29]
احکام فرعی «دروغ»
تأثیر عملیِ کبیره یا صغیرهبودن کذب
پرسش: آیا بهکاربردن تعابیر مبالغه‌آمیز _نظیر اینکه بگوید: هزارمرتبه به او گفتم_ یا تعابیر مجازی و کنایه‌آمیز و ...، دروغ محسوب میشود؟
پاسخ: اگر شنونده می‌داند که گوینده مبالغه می‌کند، دروغ محسوب نمی‌شود.[30]
اصلاح دروغ سهوى
پرسش: حرفى را که فکر مى‌کردم صحیح است، گفتم و بعد فهمیدم که اشتباه کرده‌ام (یعنى دروغ گفته‌ام) آیا نیازى هست که آن را تصحیح کنم؟
پاسخ: اگر در اثر این دروغ ضرری متوجه دیگران نشده، لازم نیست اطلاع دهید؛ اما لازم است دقت کنید تکرار نشود.[31]
نقل از منبع
پرسش: اگر شک داشته باشیم که مطلبی درست است یا نه و آن را به نقل از منبعی بگوییم، آیا مرتکب گناه شده‌ایم یا نه؟ و اگر شده‌ایم حق‌الله است یا حق‌الناس؟
پاسخ: اگر منبع معتبر باشد و تبعات منفی نداشته باشد، گناه محسوب نمی‌شود.[32]
اولویت استفاده از توریه بر دروغ
پرسش: آیا در موادری مانند: اصلاح ذات‌البین، نجات جان مسلم و امور مهمۀ دیگر، استفاده از راه فرار از دروغ، یعنى توریه یا غیر آن، واجب است؟
پاسخ: درصورتىکه ازطریق توریه امکان خلاصى از دروغ باشد، احتیاط واجب آن است که از این راه استفاده کنند.[33]
حکم پاسخ خلاف واقع و تعارف در احوال‌پرسی‌ها
پرسش: در تعارفات روزمرّه گاهی انسان در جواب احوال‌پرسی‌ها خلاف واقع جواب می‌دهد، مثلاً زمانی که گفته میشود: حالت چطور است حتی اگر حالش هم بد باشد، میگوید: خوب هستم، آیا این کار جایز است؟
پاسخ: باتوجهبه اینکه این پاسخ‌ها جنبۀ تعارف و تشریفات دارد و معمولاً معنای حقیقی آن قصد نمی‌شود و منظور خوب نسبی است نه خوب مطلق، اشکالی ندارد.[34]
بیان اخبار دروغ برای ایجاد نشاط در جامعه
پرسش: بیان اخبار نشاط‌‌آور براى جامعه چه حدودى دارد؟ آیا مى‌شود براى ایجاد این نشاط به دروغ‌هاى مصلحتى نیز متوسّل شد؟
پاسخ: ایجاد نشاط، مجوّز دروغ‌گفتن نیست.[35]
دروغ مصلحت‌آمیز یا راست فتنه‌انگیز
پرسش: دروغ مصلحت‌آمیز بهتر است یا راست فتنه‌انگیز؟
پاسخ: راست اگر فتنه‌انگیز باشد و مفاسدى ایجاد کند باید از آن پرهیز کرد، خواه دروغش مصلحت‌آمیز باشد یا بیهوده و از آنجا که این مطلب به قاعده اهمّ و مهمّ باز مى‌گردد، باید ضررهاى ناشى از دروغ و فواید آن را با یکدیگر مقایسه کرد، آنچه واجد اهمیّت بیشترى است، انجام داد؛ درضمن اگر بتوان از دروغ به توریه پناه برد، توریه مقدّم است.[36]
گفتن سخنی که احتمال کذب دارد
پرسش: آیا هنگامى که انسان، نسبت به درست‌بودن مطلبى احتمال زیاد مى‌دهد یا احتمال بیش از پنجاه‌درصد مى‌دهد، مى‌تواند آن را بیان کند؟ (به‌خصوص در مواردى که از سوى شنونده، احتمال خطاى گوینده در نظر گرفته شده‌است، مثلاً هنگامى که استاد از شاگرد مطلبى را مى‌پرسد و شاگرد احتمال زیاد یا بیش از پنجاه‌درصد به درستى جوابش مى‌دهد. آیا مى‌تواند آن را با صراحت بیان کند)؟
پاسخ: انسان تا یقین نداشته باشد، نباید چیزى را به‌صورت قطعى بیان کند؛ بلکه باید به‌عنوان احتمال بیان کند. مگر اینکه قرائنى وجود داشته باشد که آن بیان در واقع جنبه احتمالى دارد و در موارد امتحان انسان مى‌تواند جوابى را که احتمال قوى به صحیح بودنش مى‌دهد، بنویسد.[37]
خرید لباس نمازگزار با پول کسب شده ازطریق دروغ
پرسش :اگر لباسی با پول کسب شده ازطریق دروغ خریداری شود، به‌طور مثال اگر فرزند پولی را به نیت دروغ از پدرش بگیرد و خرج کار دیگری مانند خرید لباس کند، نماز در این لباس چه حکمی دارد؟
پاسخ :نمازخواندن با این لباس اشکال دارد.[38]
مخفی‌کردن بخشی از درآمد در هنگام اعلام وضعیت
پرسش :باتوجهبه اینکه عده‌ای در پرسش‌نامه‌های اعلام وضعیت اقتصادی جهت اخذ یارانه‌های مصوّب، متوسل به دروغ شده و آمار غلط و خلاف واقع ارائه کرده‌اند، مبالغ گرفته‌شده توسط آن‌ها چه حکمی دارد؟
پاسخ :چنانچه برخلاف مقررات عمل کرده و آمار دروغ داده است، مبالغ مأخوذه شرعاً اشکال دارد.[39]
استفاده از عبارات مبالغه‌آمیز در تبلیغات
پرسش: آیا بهکاربردن عبارت‌هاى مبالغه‌آمیز تبلیغاتى که مصداق دروغ نیست؛ امّا از حالت اطلاع‌رسانى پا را فراتر گذارده و به‌قصد تشویق مردم به مصرف بیان مى‌شود، جایز است؟
پاسخ: درصورتىکه موجب گمراهى مردم شود، اشکال دارد.[40]
حکم استفاده از دروغ برای منفورکردن مخالفان نظام
پرسش: بعضى اوقات افرادى که محبوب مردم هستند، در مسیر دین عمل نمى‌کنند و با نظام ناسازگارى دارند. آیا مىتوان براى منفورکردن آنان به تهمت متوسّل شد و آنان را منزوى کرد؟
پاسخ: توسّل به تهمت و دروغ و مانند آن، در شأن خبرنگاران مسلمان و متعهّد نیست.[41]
راه‌های مقابله با اخبار و تبلیغات دورغین دشمنان
پرسش: دشمنان ما در عرصۀ بین‌المللى به‌صورت دائم ازطریق خبر، گزارش و تحلیل دروغ علیه ما تبلیغ مى‌کنند. اگر ما هم مثل آنان عمل کنیم، چه تفاوتى با آنان داریم؟ آیا مجاز هستیم؟ حدّ آن چیست؟
پاسخ: لازم است ازطریق صداقت و راستگویى اخبار را منعکس کنیم و مراقب توطئه‌هاى آن‌ها باشیم و دروغ‌هاى آن‌ها را افشا کنیم و مطمئن باشید دروغ، سرانجام فاش و سبب بى‌اعتبارى مى‌شود.[42]
راه‌حل فقهی ارائۀ زندگی معصومان؟عهم؟
پرسش: اساساً براى ارائۀ زندگى معصومان؟عهم؟ ازطریق فیلم و نمایش و سریال با حفظ حدود فقهى چه راه‌حلّى را ارائه مى‌دهید؟
پاسخ: بهترین راه‌حلّ این است که معصومین؟عهم؟ را به‌صورت مبهم یا در هالهاى از نور نشان دهند تا مشکلى از این جهت ایجاد نشود؛ ولى دربارۀ دیگران چنانچه احترامات لازم رعایت شود، نشان‌دادن آن‌ها اشکالى ندارد.[43]
استثنائات «دروغ»
منظور از «دروغ مصلحتی»
پرسش: امروزه از افراد زیادى دروغ مى‌شنویم و هنگامی که نهى‌ازمنکر می‌کنیم، مى‌گویند: «دروغ مصلحتى است.» لطفاً بفرمایید: دروغ مصلحتى چیست؟
پاسخ: دروغ مصلحتى آن است که دروغ، مصلحت مهمترى از راست‌گفتن داشته باشد؛ مانند دروغ‌گفتن براى اصلاح ذات‌البین.[44]
بیان کلی موارد جواز
پرسش: آیا مواردى وجود دارد که دروغ‌گفتن واجب باشد؟
پاسخ: درمورد اصلاح ذات‌البین یا نجات‌دادن جان مسلمان یا امور مهمّۀ دیگر، دروغ‌گفتن جایز و گاهى واجب مى‌شود.[45]
دروغ‌گفتن برای حفظ جان دیگری
پرسش:
الف. آیا دروغ‌گفتن براى حفظ جان مسلمانی جایز است؟
ب. دروغ‌گفتن جهت حفظ جان کافر ذمّى چه صورتى دارد؟
ج. در جایى که انسان مى‌تواند با دروغ‌گفتن و به خطرانداختن جان خود و یا شخص دیگر، موجب نجات جان چند مسلمان بشود، تکلیف وى را در این مورد بیان فرمایید که آیا این کار جایز است و در‌صورت به خطرافتادن جان آن شخص دیگر (با دروغ این انسان) و تلف‌شدن، دیه به عهدۀ کیست؟
پاسخ:
الف. نه‌تنها جایز، بلکه واجب است.
ب. اشکال ندارد.
ج. دروغ‌گفتن براى نجات جان افراد اشکال ندارد؛ ولى به خطرانداختن جان خود یا دیگرى براى حفظ جان دیگران لازم نیست و اگر جان دیگرى را به خطر بیندازد، ضامن است.[46]
دروغ‌گفتن برای جلب محبت همسر
پرسش: دروغ‌گفتن به زن براى جلب محبّت او چه حکمى دارد؟ مثلاً بگوید: امروز از صبح تا به حال یک‌لحظه از فکر تو بیرون نبودم و حال آنکه چنین نباشد؟
پاسخ: دروغ جایز نیست؛ مگر در موارد ضرورت.[47]
موارد جواز قسم دروغ
کسى که براى اثبات مطلبى قسم مى‌خورد، اگر مجبور شود که براى نجات خود یا مسلمانان دیگرى از شرّ ظالمى قسم دروغ بخورد، اشکال ندارد؛ بلکه گاه واجب مى‌شود.[48]
پرسش: در چه مواردی قسم دروغ جایز است؟
پاسخ: جواز قسم دروغ مبتنی بر مسئلۀ اهم و مهم خواهد بود؛ یعنی در جایی که اگر راست بگوید، هدف مهم‌تر شرعی به خطر می‌افتد، مجاز خواهد بود؛ در غیر‌این‌صورت، نه.[49]
قسم به دروغ در مواقع خاص
پرسش: هرگاه شخصى بدهى خود را پرداخته یا طلبکار آن را بخشیده باشد، ولى پس از مدّتى شکایت کند، آیا مدیون مى‌تواند براى رهایى از ادّعاى آن شخص توریه نموده یا قسم بخورد که اصلاً از او نگرفته است؟
پاسخ: درفرض سؤال، اگر راه منحصر به این باشد، عیب ندارد.[50]
مخفی‌کردن وضعیت جسمی بیمار توسط پزشک
پرسش: لطفاً بفرمایید در چه صورتی پزشک اجازه دارد وضعیت جسمی بیمار را پنهان کند و به او دروغ بگوید؟
پاسخ: درصورتیکه بیمار بر اثر اطلاع از بیماری خود دچار ناراحتی قابل ملاحظه‌ای شود یا درمان او به تاخیر افتد، این کار جایز است.[51]
دروغ‌گفتن خبرنگار برای مصلحت نظام اسلامی
پرسش: امام خمینی{رحمة الله علیه} مى‌فرمودند: «گاه مىتوان براى حفظ نظام، برخى از واجبات را نیز ترک کرد»، آیا این موضوع در خبر هم صادق است؟ آیا خبرنگار نیز مى‌تواند براى حفظ نظام به دروغ متوسّل شود؟
پاسخ: اگر واقعاً مسئله به‌صورت اهمّ و مهمّ درآید و مانند دروغ براى اصلاح ذات‌البین شود، مانعى ندارد؛ ولى چون ممکن است این حکم وسیلۀ سوء استفاده قرار گیرد و به هر بهانه‌اى خبرهاى دروغ منتشر کنند، باید حتّى‌الامکان از این کار پرهیز کرد.[52]
توریه
پرسش: توریه چیست؟ لطفاً با ذکر مثالى آن را توضیح بفرمایید؟ آیا توریه اختصاص به موارد ضرورت دارد یا در غیر‌آن هم جایز است؟
پاسخ: توریه آن است که انسان سخنى دوپهلو بگوید و قصدش چیزى باشد؛ ولى مخاطب چیز دیگرى بفهمد؛ مثل اینکه کسى پشت در خانه بیاید و بپرسد: «آیا فلان‌کس در خانه است؟ و گویندۀ سخن در جواب بگوید: «اینجا نیست.» و منظورش از «اینجا» پشت در باشد، ولى شنونده خیال مى‌کند شخص مورد نظر در خانه نیست. و این‌گونه توریه مشروط به حال ضرورت نمى‌باشد؛ هر چند بهتر رعایت ضرورت است.[53]
توبه از «قسم دروغ» و «شهادت دروغ»
هرگاه عمداً با قسم خود مخالفت کند، باید کفّاره دهد، ده‌فقیر را سیر کند یا بر آن‌ها لباس بپوشاند یا یک‌بنده را آزاد نماید (و در زمان ما که بنده آزادکردن موضوعیّت ندارد، میان دوچیز دیگر مخیّر است) و اگر توانایى بر این‌ها نداشته باشد، باید سه‌روز روزه بگیرد.[54]
پرسش: اگر کسی -العیاذ‌بالله- شهادت دروغ داد، چطور باید توبه کند؟ و آیا کفاره هم دارد؟
پاسخ: کفاره ندارد؛ اما باید باطل‌بودن شهادتش را به فردی که نزد او شهادت داده، اعلام کند. همچنین از گناه کبیره‌ای که مرتکب شده‌است، توبه نماید. توبه حقیقی آن است که به‌طور جدّی از گناهان خود پشیمان باشد و آن‌ها را کاملاً ترک کرده و با اعمال نیک آینده، گذشته را جبران کند. در این صورت -ان‌شاءالله- مشمول بخشش الهی واقع خواهد شد. [55]
[1]. این عنوان شامل «شهادت دروغ» و «قسم دروغ» نیز میشود.
[2]. النحل، 105.
[3]. الکافی، ج2، ص338.
[4]. ثواب‌الأعمال و عقاب‌الأعمال، ص226.
.[5] همان، ص225.
[6]. استفتائات جدید، ج2، سؤال 745.
[7]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
[8]. همان.
[9]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، دروغ.
[10]. همان، احکام مراسم ختم.
[11]. استفتائات جدید، ج3، سؤال 1647.
[12]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، دروغ.
[13]. همان.
[14]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
[15]. همان.
[16]. همان.
[17]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، دروغ
[18]. احکام خانواده، سؤال 847.
[19]. استفتائات جدید، ج1، سؤال 558.
[20]. همان، ج3، سؤال 1542.
[21]. همان، ج1، سؤال 1608.
[22]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
[23]. استفتائات جدید، ج3، سؤال 1679.
[24]. رسالۀ توضیح‌المسائل، مسئلۀ 2304.
[25]. همان، مسئلۀ 1824.
[26]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
[27]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، احکام شهادت.
[28]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
[29]. همان.
[30]. همان.
[31]. همان.
[32]. همان.
[33]. استفتائات جدید، ج2، سؤال 747.
[34]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، دروغ.
[35]. استفتائات جدید، ج3، سؤال 1661.
[36]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، دروغ.
[37]. استفتائات جدید، ج3، سؤال 1796.
[38]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، غصبی نبودن.
[39]. همان، دروغ.
[40]. همان، تلویزیون.
[41]. استفتائات جدید، ج3، سؤال 1675.
[42]. همان، سؤال 1671.
[43]. همان، سؤال 1704.
[44]. همان، سؤال 490.
[45]. همان، ج2، سؤال 746.
[46]. همان، ج1، سؤال 1538.
[47]. احکام خانواده، سؤال 847.
[48]. رسالۀ توضیح‌المسائل، مسئلۀ 2304.
[49]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، شرایط مورد قسم.
[50]. استفتائات جدید، ج3، سؤال 491.
[51]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، وظیفۀ پزشک نسبت به بیمار و اطرافیان او.
[52]. استفتائات جدید، ج3، سؤال1650.
[53]. همان، سؤال 492.
[54]. رسالۀ توضیح‌المسائل، مسئلۀ 2302.
[55]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.