احکام گناهان، بنا بر فتاوای حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی > احکام گناهان مربوط به «خوردن و آشامیدن»
اسراف و تبذیر
«اسراف و تبذیر»، در ثقلین
الف. در قرآن
- اسراف: <یا بَنی آدَمَ خُذُوا زینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفینَ>[1]
«اى فرزندان آدم! در هر مسجدى، زینتِ [مادى و معنوى خود را متناسب با آن عمل و مکان] همراه خود برگیرید و بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید؛ زیرا خدا اسراف کنندگان را دوست ندارد.»
- تبذیر: <وَ آتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ وَ الْمِسْکینَ وَ ابْنَ السَّبیلِ وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذیراً>[2]
«و حقّ خویشاوندان و حقّ تهیدست و از راه‌مانده را بپرداز و هیچگونه تبذیر مکن.»
ب. در روایات
«عَنْ أَبِی‌مِخْنَفٍ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ{علیه السلام} فِی حَدِیثٍ أَنَّهُ قَالَ: مَنْ کَانَ لَهُ مِنْکُمْ مَالٌ فَإِیَّاهُ وَ الْفَسَادَ فَإِنَّ إِعْطَاءَهُ فِی غَیْرِ حَقِّهِ تَبْذِیرٌ وَ إِسْرَافٌ و...الحدیث.»[3]
«ابومخنف ازدی از امیرالمومنین{علیه السلام} نقل می‌کند که: ایشان در حدیثی فرمود: اگر هرکس از شما مالی داشت، از فساد برحذر باشد؛ زیرا که اعطای آن مال در غیرحقش تبذیر و اسراف است و...الخ.»
معنا و حکم «اسراف»
«اسراف» از گناهان بزرگ و حرام است؛ هر‌گونه هزینه‌ای که زائد بر نیازهای مشروع انسان باشد، نوعی اسراف و تجمل‌گرایی است؛ البته شئون افراد، مختلف است و برای تشخیص مصداق باید به عرف متعهد و آگاه مراجعه کرد.[4]
مصادیق «اسراف» و «تبذیر»
اسراف در انفاق
پرسش: در آیات و روایات آمده است که در انفاق، نه زیاده‌روی کنید و نه تفریط؛ باتوجه‌به این مطلب، چگونه می‌توان حد زیاده‌روی و اسراف در انفاق را تشخیص داد؟
پاسخ: هرگاه انفاق درحدی باشد که زندگی خود انسان یا خانوادۀ او را مختل کند، اسراف در انفاق است.[5]
نبستن شیر در هنگام وضو
پرسش: اگر در موقع وضو شیر آب را نبندیم، آیا اسراف محسوب شده و جایز نمى‌باشد؟
پاسخ: مسلّماً اسراف است و جایز نیست.[6]
حکم هزینه‌های فراوان در برخی مراسمات کفن و دفن و...
پرسش: در بین برخی مسلمین، مرسوم است که هرگاه یکى از بستگانشان فوت می‌کند، عدّۀ زیادى از اقوام و دوستان بعد از کفن و دفن میّت، همه در منزل یا مسجدى که از طرف صاحبان مصیبت مهیّا شده، گرد آمده، غذاى ظهر یا شب را صرف مى‌کنند و بعد از آن، منزل صاحب‌عزا تا چهل‌روز محل رفت‌وآمد مردم قرار مى‌گیرد؛ مصیبت‌دیده، از دست‌رفتن عزیزش را فراموش کرده، به مهماندارى مشغول مى‌شود؛ اگر خودش پول نداشته باشد، باید از مردم قرض کند تا آبرویش حفظ شود. همچنین اگر شخصى در آن کشور فوت کند، تمام مصارف کفن و دفن و مستحبات در آنجا انجام مى‌شود و بستگانش در جمهورى اسلامى ایران بلافاصله مراسم ختم برگزار نموده و مصارف سرسام‌آورى هزینه مى‌کنند و به مدّت یک‌هفته یا بیشتر رفت‌وآمد برقرار مى‌باشد. لطفاً بفرمایید حکم این‌گونه مراسم و هزینه‌ها چیست؟
پاسخ:چنین کاری برخلاف توصیه‌ها و دستورات واردشده از معصومین؟عهم؟ و برخلاف سیره و روش آن‌هاست و لازم است این نوع رسم‌ها اصلاح شوند. امام صادق{علیه السلام} می‌فرماید: «خوردن نزد صاحبان عزا و مصیبت، رفتارى جاهلى است. سنّت اسلامى، فرستادن غذا براى صاحبان عزاست؛ همان‌گونه که پیامبر{صلوات الله علیه} هنگامى که خبر وفات جعفر بن ابى‌طالب را شنید، دستور داد براى خاندان او غذا ببرند.»[7] البته درصورت توانایی، اطعام مؤمنین در فرصت مناسب و اهدای ثواب آن به روح میت اشکالی ندارد.[8]
حکم دریافت غذای بیش از حد در سازمان‌ها
پرسش: در مجموعه‌هاى سازمانى که غذا به‌طور دسته‌جمعى تقسیم و صرف مى‌شود، غذا زیاد اسراف مى‌شود؛ به‌طورى‌که بعضى حدود یک‌سوم غذایى را که کاملاً قابل خوردن است، دور مى‌ریزند. آیا به نظر حضرت‌عالى جایز است کسانى که غذایشان اضافه مىماند، بیشتر از حدّ خوراکشان از مقسِّم (تقسیم‌کننده)، غذا دریافت نمایند؟
پاسخ: چنانچه ممکن باشد که زیادى را به دیگرى واگذار کند و دور ریخته نشود، مانعى ندارد که زیادتر بگیرد و الاّ اسراف است و حرام مى‌باشد.[9]
مصرف بی‌رویه و غیرضروری آب شرب
پرسش: با عنایت به محدودیّت منابع آب قابل شرب و شیرین در سرزمین ما، مصرف بی‌رویه و غیرضرورى آن، چه صورتى دارد؟
پاسخ: مصرف بی‌رویۀ آب قابل شرب یا آب‌هاى زراعتى، در هیچ زمانى مجاز نیست؛ باید در این نعمت گران‌بهاى الهى، همۀ مردم صرفه‌جویى کنند و جلوی هر‌گونه اسراف را بگیرند.[10]
تجمل‌گرایی در ادارات
پرسش: آیا تجمل‌گرایی در ادارات را به‌عنوان آبروی مملکت می‌دانید؟
پاسخ: اگر تجمل‌گرایی به معنای اسراف و تبذیر باشد، حرام است و اگر اسراف و تبذیر نیست، بهتر ترک آن است.[11]
مصرف بی‌رویۀ آب در کشاورزی
پرسش: در منطقۀ ما میزان هدررفت آب در مصارف کشاورزی و... خیلی زیاد است؛ مثلا آب نخل که مصرف آن پنجاه‌لیتر در ماه است، موتورهای برقی بیست‌وچهارساعته روشن هستند و دولت هیچ نظارتی ندارد و آب به شدت پایین رفته و طعم آب فرق کرده و غیرقابل شرب شده؛ می‌خواستم بپرسم این نوع مصرف حق‌الناس محسوب می‌شود؟
پاسخ: هر‌گونه اسراف در مصرف آب مخصوصاً در جاهایی که موجب ضرر و زیان به دیگران شود، حرام است.[12]
حکم هزینه‌های نگهداری حیوانات
پرسش: نگهدارى از حیوانات، ماهانه مبلغى هزینه در پى دارد، مانند دانه‌اى که براى قنارى یا طوطى مى‌خرند یا کاهو یا سبزى که براى خرگوش، خریده می‌شود؛ چنین هزینه‌هایی چه حکمی دارد؟
پاسخ: این هزینه‌ها مادامى که به اسراف منتهى نشود، ایرادى ندارد.[13]
حکم ریختن عطر و گل و... روی قبور
پرسش: در بعضى مناطق مرسوم است که روز و شب پنج‌شنبه و جمعه که براى زیارت قبور امواتشان مى‌روند، عطر و گل‌هاى قیمتى و یا غیرقیمتى روى قبر مى‌ریزند؛ آیا این کار مشروع و درست است؟
پاسخ: به مقدار کم اشکالى ندارد؛ ولى اگر اسراف باشد جایز نیست؛ مگر در مواردى که جنبۀ تعظیم شعائر داشته باشد و در آنجا اسراف محسوب نشود.[14]
حکم گل‌های گران‌قیمت در مجالس عزا
پرسش :درجلسات ترحیم و هفتم و چهلم، گل‌هاى گران‌قیمتى به‌صورت تاج گل به این مجالس مى‌برند که این گل‌ها پس از مدتى به سطل زباله ریخته مى‌شود؛ اوّل اینکه آیا بردن چنین گل‌هاى گرانى از مصادیق اسراف مى‌باشد و دوم اینکه آیا خمس دارد؟
پاسخ: اگر قیمت زیادى براى آن مى‌پردازند، بعید نیست که مصداق اسراف و مشمول خمس باشد؛ مگر اینکه براى امر مهمى تهیّه شود.[15]
حکم تزیین مساجد در اعیاد و موالید
پرسش: تزیین مساجد در مراسم اعیاد و تولد حضرات معصومین؟عهم؟ با پرچم‌ها و کاغذهای رنگی و مانند آن چه حکمی دارد؟
پاسخ: اگر تزییناتی باشد که ذاتاً حلال است، مانند اینکه طلا نباشد و مزاحم نمازگزاران و منافی احترام مسجد و جنبۀ اسراف نداشته نباشد، اشکالی ندارد.[16]
حکم دورریختن مواد قابل بازیافت
پرسش: باتوجه‌به اینکه در حال حاضر امکانات بازیافت زباله برای جلوگیری از هدررفتن سرمایۀ ملی و همچنین حفظ محیط زیست فراهم گردیده، آیا در این وضعیت دورریختن موارد قابل بازیافت (نان‌خشک، کاغذ، شیشه، پلاستیک و فلز) اسراف محسوب می‌شود؟
پاسخ: اسراف محسوب نمی‌شود؛ ولی شایسته است درصورت امکان، جمع‌آوری و بازیافت گردد؛ اما اگر باوجود امکاناتی به آسانی قابل بازیافت باشد، نباید آن را دور ریخت.[17]
دورانداختن اوراقی که دریکی از دو‌طرف آن چیزی نوشته نشده
پرسش: آیا دورانداختن اوراقی که دریکی از دو‌طرف آن چیزی نوشته نشده‌است، اسراف محسوب می‌شود یا خیر؟
پاسخ: تشخیص مصادیق اسراف بر عهدۀ خودتان است؛ اما چنانچه آن ورق قابل استفاده و نوشتن باشد، از دورانداختن آن خودداری کنید.[18]
استفاده از برق برای روشنایی بیش از نیاز
پرسش: گفته می‌شود که استفاده از نیروی برق برای روشنایی بیشتر از مقدار نیاز، اسراف محسوب نمی‌شود. آیا این سخن صحیح است؟
پاسخ: هر‌گونه هزینه و مصرفی که زائد بر نیازهای مشروع انسان باشد، نوعی اسراف است.[19]
احکام فرعی «اسراف»
ملاک اسراف و تجمل‌گرایی
پرسش: حضرت‌عالى بارها بر ساده‌زیستى و پرهیز از تجمّل‌گرایى تأکید نموده‌اید؛ ولى حتى تجمّل‌گراها نیز خود را تجمّل‌گرا نمى‌دانند؛ وقتى از ایشان علت را جویا مى‌شویم، بحث عرف و شأن را پیش مى‌کشند. لطفاً بفرمایید: ملاک اصلى و مشهود اسراف و تجمّل‌گرایى چیست؟
پاسخ: هر‌گونه هزینه‌اى که زائد بر نیازهاى مشروع انسان باشد، نوعى اسراف و تجمّل‌گرایى است؛ البتّه شئون افراد، مختلف است و براى تشخیص مصداق، باید به عرف متعهّد و آگاه مراجعه کرد.[20]
حکم مسح پا با آب فراوان
پرسش: اگر انسان به‌قصد وضو آب زیادی بر دست راست خود بریزد، آیا مسح پا با این آب جایز است؟
پاسخ: جایز است؛ لکن گاهى از اوقات این کار که موجب اسراف است، حرام است و ازاین‌جهت موجب اشکال مى‌شود.[21]
حکم پاره‌کردن نان
پرسش: پاره‌کردن نان با قیچی و کارد، چه حکمی دارد؟
پاسخ: در‌صورتی‌که برای جلوگیری از اسراف باشد، کراهت ندارد.[22]
نبش قبر
در صورتى که میّت در زمین غصبى دفن شده باشد و مالک زمین راضى نشود، همچنین اگر کفن یا چیز دیگرى که با میّت دفن شده غصبى باشد، چیزی از اموال میت که به ورثه تعلق دارد با او دفن شده باشد و ورثه راضی نشوند که آن چیز در قبر بماند (مانند انگشتر وزینت‌آلات قیمتی) حتی اگر راضی شوند و ماندن آن در قبر اسراف باشد، باید آن را بیرون آورند؛ اما اگر میت وصیت کرده که دعا یا انگشتری را مثلا با او دفن کنند در‌صورتی‌که وصیت او بیش از ثلث نباشد و اسراف محسوب نمی‌شود، نمی‌تواند قبر او را بشکافد.[23]
استثنائات «اسراف»
موارد ضرورت
پرسش: از‌نظر اسلام اسراف در چه مواردى مجاز و توصیه می‌باشد؟
پاسخ: اسراف به معنای تجاوز از حد، همه جا ممنوع است؛ مگر در موارد ضرورت.[24]
[1]. الاعراف، 31.
[2]. الاسراء، 26.
[3]. وسائل‌الشیعة، ج16، ص301.
[4]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
[5]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، انفاق.
[6]. همان، متفرقه وضو.
[7]. من لا یحضره الفقیه: ج 1 ص 182.
[8]. استفتا از پایگاه اطلاع رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
[9]. استفتائات جدید، ج1، سؤال 1785.
[10]. همان، سؤال 1738.
[11]. همان، ج3، سؤال 1809.
[12]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، اسراف.
[13]. استفتائات جدید، ج3، سؤال 1836.
[14]. همان، سؤال 173.
[15]. همان، ج1، سؤال 316.
[16]. همان، ج2، سؤال 207.
[17] همان، ج4، سؤال 1199.
[18]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
[19]. همان.
[20]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، اسراف.
[21]. استفتائات جدید، ج1، سؤال 63.
[22]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، مستحبات و مکروهات خوردن و آشامیدن.
[23]. رسالۀ توضیح‌المسائل، مسئلۀ 599.
[24]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، اسراف.