احکام گناهان، بنا بر فتاوای حضرت آیتالله العظمی مکارم شیرازی > احکام گناهان مربوط به «حقوق و تعاملات اجتماعی و خانوادگی»
ایذا (آزار و اذیت‌کردن)[1]
«ایذا»، در ثقلین
الف. در قرآن
<وَ الَّذینَ یُؤْذُونَ الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ بِغَیْرِ مَا اکْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبینا>[2]
«و کسانى که مردان و زنان مؤمن را [با متهم‌کردن] به اعمالى که انجام ندادهاند، مىآزارند، بىتردید بهتان و گناه بزرگى بر عهده گرفتهاند.»
ب. در روایات
1. «عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ{علیه السلام} قَالَ: الظُّلْمُ ثَلَاثَةٌ ظُلْمٌ یَغْفِرُهُ اللَّهُ وَ ظُلْمٌ لَا یَغْفِرُهُ اللَّهُ وَ ظُلْمٌ لَا یَدَعُهُ اللَّهُ فَأَمَّا الظُّلْمُ الَّذِی لَا یَغْفِرُهُ فَالشِّرْکُ وَ أَمَّا الظُّلْمُ الَّذِی یَغْفِرُهُ فَظُلْمُ الرَّجُلِ نَفْسَهُ فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ وَ أَمَّا الظُّلْمُ الَّذِی لَا یَدَعُهُ فَالْمُدَایَنَةُ بَیْنَ الْعِبَادِ.»[3]
«سَعدبن‌طَریف از حضرت باقر{علیه السلام} نقل میکند که فرمود: ستم بر سه‌گونه است: ستمى که خدا بیامرزد و ستمى که خدا نیامرزد، و ستمى که خدا از آن صرفنظر کند؛ اما آن ستمى که خداوند نیامرزد، شرک است و اما آن ستمى که خدا بیامرزد، ستمى است که انسانى به خویشتن کند میانۀ خود و خداى خود و اما ستمى که خدا صرفنظر نکند، حقوقى است که مردم به یکدیگر دارند.»
2. «عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ{علیه السلام} یَقُولُ: قَالَ اللَّهُ؟عز؟: لِیَأْذَنْ بِحَرْبٍ مِنِّی مَنْ آذَى عَبْدِیَ الْمُؤْمِنَ وَ لْیَأْمَنْ غَضَبِی مَنْ أَکْرَمَ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنَ ...الْحَدِیث.»[4]
«هشام‌بن‌سالم گوید: از حضرت صادق{علیه السلام} شنیدم که می‌فرمود: خداوند؟عز؟ می‌فرماید: کسی که بندۀ مؤمن مرا بیازارد، باید به جنگی با من اعلان بدهد و کسی که بندۀ مؤمن مرا گرامى دارد، از خشم من آسوده‌خاطر باشد. ...الخ.»
حکم «ایذا»
بهطور کلی آزار و اذیت دیگران جایز نیست.[5]
اقسام و مصادیق «ایذا»
ضرب و شتم و...، از مصادیق ایذا
پرسش: چنانچه فردى مورد ایراد ضرب سیلى و مانند آن، (از‌قبیل انداختن به زمین، هُل‌دادن، دست‌به‌یقه‌شدن) با لحاظ سوء نیت و عنصر معنوى جرم قرار گیرد، ولى آثارى از‌قبیل جراحت، سرخى، کبودى و سیاهى یا زوال منافعى که موجب دیه یا اَرش باشد، مشهود نباشد، لطفاً بفرمایید:
الف. آیا مورد، از مصادیق توهین و اهانت است؟
ب. آیا مصادیق توهین عملى نسبت به اشخاص یا محل خاص و عرف سنجیده مىشود؟ و درصورت مثبت‌بودن، تعزیر دارد؟
پاسخ: به یقین این امور هم ایذا است و هم توهین و به فرض که توهین نباشد، ایذای مؤمن صدق مىکند و به‌هرحال تعزیر دارد.[6]
آزار فقیر و منت‌گذاشتن بر او
پرسش: آیا ممکن است صدقه‌دادن حرام باشد؟
پاسخ: اگر همراه با اذیت و آزار فقیر و منت‌گذاری به‌معنای منفی آن باشد، حرام است و باید ترک شود.[7]
طعن و زخمزبانزدن
پرسش: آیا طعن و زخمزبان حرام شرعی است؟ ملاک در حرمت آن چیست؟ (ناراحتشدن مخاطب یا قصد طعنه‌زننده؟)
پاسخ: هر نوع عملی که موجب اذیت و آزار و یا توهین به مؤمنین شود، حرام است و باید از آن اجتناب کنند؛ البته اگر عمدی در کار نبوده، گناهی مرتکب نشده‌اند و لازم است دقت کنند تکرار نشود.[8]
ترساندن
پرسش: آیا ترساندن انسان، مطلقاً حرام است؛ حتی در فضای شوخیهای رفاقتی (چه درصورت رضایت طرف مقابل و چه درصورت آزردن و ناراحتی او)؟
پاسخ: اگر موجب اذیت و آزار جدی شود، درهرصورت حرام است.[9]
حکم بهشوخی زدن دیگران
پرسش: در عالم رفاقت پیش میآید بسیاری از افراد یکدیگر را بهشوخی میزنند و این گاهی کاملا حمل بر شوخی و رفاقت میشود و گاهی اوقات منجر به کدورت و دعوا میشود. حکم شرعی این صوَر چیست؟
پاسخ: لازم است از هر‌گونه رفتاری که زمینه دشمنی و کدورت را فراهم میکند، اجتناب نمایند.[10]
برخی مصادیق ایذا در عزاداری
موسیقی در مسجد و حسینیه بهطورکلی جایز نیست و در غیر آن استفاده از طبل و سنج درصورتیکه آهنگ مناسب مجالس لهو و فساد نزنند و به‌گونهای نباشد که باعث ایذای دیگران گردد، جایز است؛ ولی استفاده از سایر آلات موسیقی ازجمله دف جایز نیست.[11]
حکم پخش دعا در ماه مبارک رمضان از بلندگوی مساجد
پرسش: پخش برنامههای خاص سحرهای ماه مبارک رمضان از بلندگوی مسجد جهت شنیدن همگان، چه حکمی دارد؟
پاسخ: نباید بلندگوهای مجالس، مزاحمتی برای همسایهها داشته باشد؛ بنابراین بلندگوها برای داخل مسجد روشن باشد، ولی برای پخش اذان اشکالی ندارد؛ البته صدای بلندگو خصوصاً در مورد اذان صبح باید بگونهای باشد که حال همسایهها نیز رعایت شود.[12]
استفاده از مواد محترقه
پرسش: استفاده از ترقه و مواد قابل انفجار و ساخت و خریدوفروش آنها اعمّ از اینکه موجب اذیت و آزار بشود یا خیر چه حکمی دارد؟
پاسخ: استفاده از مواد محترقه و منفجره در مراسم شادی و مانند آن درصورتیکه خطری داشته و یا خلاف قانون و مقررات و یا موجب اذیت و آزار دیگران باشد، جایز نیست و خریدوفروش آنها نیز همین حکم را دارد.[13]
برهم‌زدن تمرکز دیگران با صحبت‌کردن
پرسش: آیا صحبت تلفنی در مکان‌های عمومی مخصوصاً در کتابخانه و محیط کار که نیاز به تمرکز دارد، جایز است؟
پاسخ: در موارد مذکور، باید بر‌اساس قوانین و مقررات مکان‌های مذکور عمل شود، ضمناً در مکان‌هایی مثل کتابخانه و امثال آن که نیاز به سکوت برای دقت و تمرکز است، واضح است که نباید موجبات سر و صدا را فراهم کرد.[14]
آزردن مردم با آلودهکردن آبها
پرسش: ریختن اجناس زائد (میوههاى فاسد، کارتن، بستهها و مانند آن) به داخل جوى آب چه حکمى دارد؟
پاسخ: ریختن آنها در جوى آب و آنچه باعث اذیّت و آزار و ضررِ و زیان مردم مىشود، جایز نیست و بهتر است در مکانهایى که معمولاً براى آن کار در نظر گرفته شده، ریخته شود.[15]
زدن و آزردن حیوانات
پرسش: آیا زدن حیوانات مطلقا حرام است؟ ترساندن آنها چطور؟ (نظیر اینکه بسیاری افراد در روزمره به سمت سگ یا گربهای و ... بیهوده سنگ پرتاب میکنند.)
پاسخ: اذیت و آزار بیدلیل حیوانات حرام است و باید بهطور جدی از آن اجتناب شود.[16]
کودک‌آزاری
پرسش: کودکان به علّت کوچکبودن و کاملنشدن اندامها و قواى روانى، ازنظر جسمى و روحى و روانى بسیار آسیب پذیرند و متأسّفانه گاه دیده شده که والدین و سرپرستان این کودکان، آنان را ازنظر روحى و جسمى مورد آزار و اذیّت قرار مى‌دهند. بهعنوان نمونه والدین با ضرب و جرح یا پرخاشگرىها و فحش و دشنام، علاوه بر ایجاد مشکلات جسمى و روحى براى آنان، باعث مىشوند این کودکان آزار دیده، در آینده و دوران بزرگسالى عقدههاى دوران کودکى خود را بر سر خانواده و جامعه تخلیه کنند؛ باتوجهبه توضیحات فوقالذکر، نظر حضرتعالى درمورد این گونه رفتارهاى والدین چیست؟
پاسخ: پدر و مادر حق ندارند کودکان خود را مورد اذیّت و آزار قرار دهند و تنبیه بدنى جز در موارد ضرورى اشکال دارد.[17]
تنبیه بدنی دانشآموز
پرسش: من معلمی هستم؛ در‌برخی موارد دانشآموزان برای یادگیری علم و یا ادب لازم است تنبیه شوند و در‌غیر‌این‌‌صورت نظم کلاس را به هم میزنند؛ آیا میتوانم آنها را برای این اهداف تنبیه کنم؟
پاسخ: تنبیه بدنی دانشآموزان جایز نیست؛ مگر اینکه بهخاطر تربیت آنها لازم باشد و با اجازۀ ولى صورت گیرد و موجب جراحت و کبودى بدن نشود؛ و باتوجهبه اینکه در شرایط فعلى آثار منفى آن بیشتر است، لازم است حتّىالامکان از آن صرفنظر گردد.[18]
همسایه‌آزاری
ایجاد مزاحمت براى همسایگان حرام است.[19]
مواد مخدر و سیگارکشیدن
خوردن یا نوشیدن چیزى که براى انسان ضرر مهمى دارد، حرام است، کشیدن سیگار و سایر انواع دخانیّات مخصوصاً مواد مخدّر مطلقاً حرام است؛ خواه به‌صورت تزریق یا دودکردن یا خوردن و یا به هر طریق دیگرى بوده باشد.[20]
حکم صدمه‌زدن در ورزش‌های رزمی
پرسش: نظر معظم‌له در بارۀ ورزش بوکس و کاراته و دیگر ورزش‌های رزمی چیست و درصورت واردشدن جراحات و کبودی در بدن حریف، دیه واجب میشود؟
پاسخ: درصورتى‌که انجام ورزش رزمی واقعاً جنبه دفاعى داشته باشد، مانعى ندارد و درصورتى‌که طرفین بعد از واردشدن صدمات و خسارات رضایت بدهند، موجب دیه نمى شود. (البته باتوجهبه خطراتى که ورزش بوکس دارد مشروعیّت آن مشکل است؛ مگر در موارد ضرورت مثل کسانى که براى آمادگى رزمى این کار را مى‌کنند.)[21]
ضرررساندن به خود
پرسش: آیا لطمهزدن به خود و ضرررساندن به بدن مطلقا حرام است؟ و حد و ملاک این ضرر چیست؟ (مثلا جاریشدن خون-در لطمهزدن- یا بیمارشدن -در اکل و شرب مضرّ- و ...)
پاسخ: واردکردن هر‌گونه ضرر و زیان قابل توجه به بدن حرام است و باید ترک شود.[22]
برخی از احکام فرعی «ایذا»
آزرده‌خاطرشدن دیگران به‌سبب انجام واجب یا ترک حرامی
در برخی موارد، ممکن است انسان، واجبی را انجام دهد یا حرامی را ترک کند و به همین جهت، فرد یا افرادی، از او آزرده‌خاطر شوند که دراینصورت، گناهی بر گردن او نیست.[23]
گزارش اموال مؤمنین به ظالم
پرسش: تحقیق از اموال مؤمنین و گزارش آن به دولت و حاکمِ ظالم به‌خصوص اگر منجر به اذیت و ورود خسارت به آنها شود، چه حکمی دارد؟
پاسخ: هر‌گونه تفحص و تجسس در امور شخصی دیگران حرام است؛ هرچند قصد گزارش‌کردن به کسی را هم نداشته باشند و موجب اذیت و آزار هم نشود.[24]
حکم تحویل متهم به پلیس برای مجازات
پرسش: اگر زید بداند که حق او با ظلم به شخص دیگرى استیفا مىشود، آیا دراینصورت حق دارد به غیرحاکم شرع رجوع کند؟ مثلا اگر چیزى در منزلش گم شود و بداند که خادمش آن را سرقت کرده، آیا جایز است خادمش را تحویل پلیس دهد تا حقّش به او بازگردد؟ باتوجّهبه اینکه مىداند پلیس او را مورد ضربوجرح و حبس قرار مىدهد؟ آیا در این مسئله، بین خادم شیعه و غیرشیعه فرقى هست؟
پاسخ: هرگاه مال مسروقه مال مهمى باشد و مجازات خادم توسط پلیس شدید نباشد و راه گرفتن حق منحصر در این کار باشد، مانعى ندارد؛ و در این حکم تفاوتى بین خادم شیعه و غیرشیعه نیست.[25]
استثنائات «ایذا»
تنبیه بدنی دانشآموز و شروط جواز آن
پرسش: معلمی هستم؛ در برخی موارد دانشآموزان برای یادگیری علم و یا ادب لازم است تنبیه شوند و در غیراینصورت نظم کلاس را به هم میزنند. آیا میتوانم آنها را برای این اهداف تنبیه کنم؟
پاسخ: تنبیه بدنی دانشآموزان جایز نیست، مگر اینکه بهخاطر تربیت آنها لازم باشد و با اجازۀ ولى صورت گیرد و موجب جراحت و کبودى بدن نشود. و باتوجهبه اینکه در شرایط فعلى آثار منفى آن بیشتر است، لازم است حتّىالامکان از آن صرفنظر گردد.[26]
تنبیه فرزندان بهحد ضرورت و شرایط آن
کودکآزارى در شرع مقدّس اسلام جایز نیست و هرگاه خداى ناکرده پدر یا مادرى مرتکب چنین کارى شوند، حاکم شرع مىتواند آنها را تعزیر کند و اگر کارى باشد که منتهى به فوت یا نقص عضو یا جراحتى گردد، دیه دارد؛ ولى تنبیههاى جزئى و مختصر که هیچگونه اثرى روى بدن نگذارد؛ آن‌هم درصورت ضرورت، مانعى ندارد. و چه بهتر که از آن هم صرفنظر شود و از‌طریق تشویق و محبّت اقدام به تربیت شود.[27]
کتکزدن مجرم برای گرفتن اقرار ضروری
پرسش: در ادارۀ آگاهى، افرادى را به اتّهام دزدى دستگیر مى‌کنند. غالباً اینطور است که اگر بهطور عادى و بدون کتک از آنها سؤال شود، اقرار نمىکنند و رفقاى خود را معرفى نمىنمایند، نتیجه این مىشود که اموال مردم از‌قبیل ماشین و فرش در دست دزدان مىماند، امّا اگر شلاق و کتک در کار باشد غالباً اقرار به دزدى و معرفى رفقاى خود مى‌کنند. کارمندان این اداره چه کنند که ازنظر شرعى مسئول نباشند؟
پاسخ: هیچ متّهمى را بدون ثبوت شرعى جرم نمىتوان تعزیر کرد، مگر در دوصورت:
الف. در جایى که مرتکب گناهانى مانند ورود بدون اجازه در خانه مردم یا بازکردن در اتومبیل و یا مفاسد اخلاقى که با اقرار و اعتراف خودش به ثبوت رسیده و مشمول ادلّۀ تعزیرات است، شده باشد. در اینجا مىتوان او را به این عنوان تعزیر کرد و درضمن از او خواست که مطالب خود را شرح دهد.
ب. در جایى که مسئلۀ بسیار مهمّى مطرح باشد که با کیان اسلام یا حکومت اسلامى و یا دما و نفوس مسلمین در سطح وسیع و گسترده مربوط باشد که از باب قاعدۀ اَهم و مهم، امکان چنین مجازاتى وجود داشته باشد. درضمن امروز در دنیا روشهایى پیدا شده که بازپرس بدون آزار متهم، مىتواند مطالب را از او بگیرد.[28]
توبه از آن
جبران خسارت‌زدن ناشی از مراسم چهارشنبه‌سوری
پرسش: اگر کسی در شب چهارشنبه‌سوری، با انداختن ترقّه و امثال آن، موجب اذیّت و آزار دیگران شده باشد، چه وظیفه‌ای دارد؟
پاسخ: چنانچه خسارت مالی به دیگران وارد نکرده، لازم است از عملی که مرتکب شده توبه نماید و درصورت امکان، از اشخاصی که آزارشان داده، حلالیت بطلبد و اگر این کار ممکن نیست، برای ایشان کار خیر کند تا از او راضی شوند.[29]
نحوۀ جبران رنجاندن دل دیگران
پرسش: من دل کسی را رنجانده‌ام و با یک عملی ناراحتش کرده‌ام؛ چگونه این ناراحتی را از خودم دور کنم؟
پاسخ: از عملی که مرتکب شده‌اید، توبه نموده و درصورت امکان، از صاحب حق حلالیت بطلبید و اگر این کار ممکن نیست،[30] برای ایشان کار خیر کنید تا از شما راضی شود.[31]
جبران کتکزدن اولاد توسط والدین یا دانشآموز توسط معلم
پرسش: اولادی که توسط والدین مضروب میشوند و سیلی میخورند و همچنین دانشآموزان که از معلمان خود کتک میخورند، اگر ضرب بهحد دیه برسد، آیا اولیا و مربیان مدیون این بچهها هستند و چگونه باید آنها را راضی کنند (درحالی‌که دانشآموزان بعد از چند سال از معلمین جدا میشوند و شاید هم‌دیگر را تا آخر عمر نبینند)؟
پاسخ: در موارد مذکور، اگر ضربوجرح سبب وجوب دیه گردد، باید دیه به کودک پرداخت شود و تا زمانیکه دیه پرداخت نشده یا کودک از حقش نگذشته، آنها مدیون هستند.[32]
[1]. این عنوان، عنوان عامی است که ازطرفی هم شامل اذیت‌کردن دیگران (اعم از انسان یا حتی حیوان) میشود و هم شامل آزاررساندن به خود می‌گردد و ازطرف دیگر، هم آزار زبانی را دربرمی‌گیرد و هم آزار و اذیت با دیگر اعضا و جوارح را. براین‌اساس، با برخی دیگر از گناهان زبان (مانند توهین و...) ممکن است تداخل داشته باشد؛ اما چون مفصّلاً احکام آن محرّمات را در بخش «گناهان زبان» مطرح کردیم، از ذکر مجدد آن خودداری می‌نماییم.
[2]. الأحزاب، 58.
[3]. الکافی، ج2، ص330.
[4]. وسائل الشیعة، ج12، ص264.
[5]. استفتا از پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیتالله مکارم شیرازی.
[6]. استفتائات جدید، ج3، سؤال 1017.
[7]. استفتا از پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیتالله مکارم شیرازی.
[8]. همان.
[9]. همان.
[10]. همان.
[11]. پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیتالله مکارم شیرازی، استفتائات، استفاده از ابزار موسیقی در مجالس اهل‌بیت{علیه السلام}.
[12]. استفتا از پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیتالله مکارم شیرازی.
[13]. همان.
[14]. همان.
[15]. استفتائات جدید، ج3، سؤال 1795.
[16]. استفتا از پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیتالله مکارم شیرازی.
[17]. استفتائات جدید، ج4، سؤال 1261.
[18]. پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیتالله مکارم شیرازی، استفتائات، حقالناس.
[19]. استفتائات جدید، ج4، سؤال 1265.
[20]. رسالۀ احکام جوانان (پسران)، مسئلۀ 511.
[21]. استفتا از پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیتالله مکارم شیرازی.
[22]. همان.
[23]. همان.
[24]. همان.
[25]. استفتائات جدید، ج3، سؤال 435.
[26]. پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیتالله مکارم شیرازی، استفتائات، حقالناس.
[27]. استفتائات جدید، ج4، سؤال 674.
[28]. همان، ج1، سؤال 1082.
[29]. استفتا از پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیتالله مکارم شیرازی.
[30]. مثل زمانی که شخص از دنیا رفته‌است.
[31]. استفتا از پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیتالله مکارم شیرازی.
[32]. استفتا از پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیتالله مکارم شیرازی.