معاملات، مشاغل و درآمدهای حرام[1]
«معاملات، مشاغل و درآمدهای حرام»، در ثقلین
الف. در قرآن
<یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ إِلاَّ أَنْ تَکُونَ تِجارَةً عَنْ تَراضٍ مِنْکُمْ وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُمْ رَحیما>[2]
«اى اهل ایمان! اموال یکدیگر را در میان خود به باطل [و از راه حرام و نامشروع] نخورید، مگر آنکه تجارتى ازروى خشنودى و رضایت میان خودتان انجام گرفته باشد و خودکشى نکنید؛ زیرا خدا همواره به شما مهربان است.»
ب. در روایات
1. «عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ{علیه السلام} قَالَ: کَسْبُ الْحَرَامِ یَبِینُ فِی الذُّرِّیَّةِ.»[3]
«عبیدبن‌زراره از امام صادق{علیه السلام} حدیث نموده که حضرت فرمود: درآمد حرام در ذریه آشکار میشود.»
2. «عَنِ السَّکونِی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ{علیه السلام} قَالَ: السُّحْتُ ثَمَنُ الْمَیْتَةِ وَ ثَمَنُ الْکَلْبِ وَ ثَمَنُ الْخَمْرِ وَ مَهْرُ الْبَغِیِّ وَ الرِّشْوَةُ فِی الْحُکْمِ وَ أَجْرُ الْکَاهِنِ.»[4]
«سکونی از امام صادق{علیه السلام} حدیث نموده که حضرت فرمود: [از مصادیق] سُحت (مال حرام) ثمن مردار و ثمن سگ و ثمن شراب و مَهر ازروی بغی و رشوه در قضاوت و اجرت کاهن میباشد.»
1. معاملات و خریدوفروش‌های حرام
1. 1. معاملۀ نجاسات
معاملۀ نجس‌العین
خریدوفروش عین نجس یعنى چیزهایى که ذاتاً نجس است، بنابر احتیاط واجب (مانند بول و غایط و خون)، بنابراین خریدوفروش کودهاى نجس اشکال دارد، ولى استفاده از آنها بى‌مانع است؛ اما خریدوفروش خون در عصر و زمان ما که براى نجات مجروحین و بیماران مورد استفاده قرار مى‌گیرد، جایز است و همچنین خریدوفروش سگ‌شکارى و نگهبان.[5]
معاملۀ سگ
خریدوفروش سگ، اگر به‌قصد استفادۀ مشروع و عقلایی مثل نگهبانی و شکار باشد، اشکالی ندارد؛ ولی خریدوفروش و نگهداری سگ‌های زینتی و امثال آن جایز نیست.[6]
معاملۀ مردار حیوان
معاملۀ مردار حیوان، جایز نیست؛ اما هرگاه حیوانى به غیر دستور شرعى ذبح شده باشد، پاک است؛ ولی با آن نمی‌توان نماز خواند.[7]
حکم معاملۀ چرم وارداتی
پرسش: باتوجهبه اینکه چرم وارداتی از خارج کشور حکم نجاست را دارد، آیا فروش کفش چرم وارداتی از خارج کشور اشکال دارد؟
پاسخ: اشیای چرمی، خواه ذبح اسلامی باشند یا ذبح غیر اسلامی، پاک و خریدوفروش آن جایز است؛ ولی نمی‌توان با آن نماز خواند.[8]
فروش شیء متنجسی مثل روغنِ نجس‌شده
هرگاه چیز پاکى مانند روغن که آب‌کشیدن آن ممکن نیست، نجس شود؛ اگر مصرف آن فقط خوردن است، فروختن آن باطل و حرام است؛ ولى اگر مصرفى دارد که شرط آن پاک‌بودن نیست، معاملۀ آن صحیح است (مانند نفت نجس).[9]
1. 2. معاملات و خریدوفروش‌های حرام مربوط به خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها
فروش مشروب در رستوران
خریدوفروش تمام انواع مسکرات، حرام و باطل است.[10]
فروش شراب به اهل‌کتاب
پرسش: آیا عمل کسى که به اهل‌کتاب شراب مى‌فروشد، به‌قصد اینکه من شیشه را مى‌فروشم، نه شراب را، صحیح است؟
پاسخ: جایز نیست و قصد شیشه‌کردن، مشکل را حل نمىکند.[11]
حکم معاملۀ گوشت با مسلمان و کافر
گوشت‌هایى که از بازار مسلمانان یا از دست شخص مسلمان گرفته شود، خریدوفروش اشکال ندارد؛ ولى اگر بداند مسلمانى که آن را از دست کافر گرفته یا از بلاد کفار آورده، تحقیق نکرده که حیوانش مطابق دستور شرع ذبح شده یا نه، خریدوفروش آن باطل و حرام است؛ ولى اگر از مسلمانى گرفته که ظاهراً پایبند شرع است و احتمال مىدهد تحقیق کرده باشد، معامله‌اش صحیح است و خریدن چرم‌هایى که از بلاد کفار مى‌آورند اشکالی ندارد و پاک است، هرچند با آن نمی‌توان نماز خواند.[12]
1. 3. معامله و خریدوفروش با کفار و دشمنان
معامله و ترویج کالاهای اسرائیلی و صهیونیستی
پرسش: آیا مواد خوراکی یا هرنوع جنس دیگری که تحت لیسانس یهود یا کشورهای کفر مانند آمریکا باشد و یا از آن کشورها خریداری شده را مسلمان میتواند برای استفادۀ خود تهیه کند؟
پاسخ: اگر یقین دارند که سود آن شرکتها، متعلّق به صهیونیست‌ها و اسرائیل و آمریکا یا انگلیس است که نوعی کمک به این ظالمان باشد، دراین‌صورت خریدوفروش آن جایز نیست؛ ولی آنچه با اجازۀ دولت وارد میشود، میتوانند بخرند. همچنین استفاده از آنچه قبلاً بدون آگاهی تهیّه کردهاید، مانعی ندارد.[13]
1. 4. معاملۀ اسباب و وسایل گناه
خریدوفروش آلات قمار
پاسخ: خریدوفروش آلات قمار، باطل است.[14]
خریدوفروش آلات لهو و موسیقی
پرسش: تولید و خریدوفروش آلات و ابزار موسیقی، چه حکمی دارد؟
پاسخ: آلات و ابزار موسیقى، آنچه مربوط به موسیقى حرام است؛ یعنى غالباً با آن موسیقى حرام نواخته مىشود، تولید و خریدوفروش و ارائۀ تصویر آن در وسایل ارتباط جمعى حرام مىباشد؛ ولى آلات مشترکه یا آنچه غالباً موسیقى حلال با آن نواخته مىشود، در جهات فوق اشکالى ندارد.[15]
خریدوفروش تصاویر نامناسب
پرسش: اخیراً تهیه و توزیع تصاویر شهوت‌انگیز درشکل‌هاى مختلف؛ مانند عرضه آثار هنرى و عرفانى بر روى کاشی‌ها و لباس‌ها، کارت‌هاى تبریک و مانند آن شایع گردیده است، حال سؤال این است که خریدوفروش وسایلی که منقوش به اینگونه تصاویر است، چه حکمى دارد؟ وظیفۀ فروشندگان نسبت به محو اینگونه تصاویر مبتذل که بر روى اجناس نقش بسته است، چیست؟ و نیز مزد کارگران و بنّاها در قبال نصب کاشیهایى که منقّش به اینگونه تصاویر مىباشد، چه حکمى دارد؟
پاسخ: تولید و خریدوفروش و نگهدارى و استفاده از تصاویر مبتذل و فسادانگیز، به هرنحو که باشد، جایز نیست و ترویج آن نیز شرعاً ممنوع است و مزد‌گرفتن در برابر آن مجاز نمىباشد و چنانچه بتوانند باید آن را محو کنند.[16]
فروش چیز حلال برای استفادۀ حرام
خریدوفروش رادیو و تلویزیون و سایر وسایلى که داراى منافع مباح و مشروع قابل ملاحظه است، جایز است؛ ولى هرگاه چیزى را که منافع حلال دارد به کسى بفروشند که آن را قطعاً در حرام مصرف مى‌کند (مثلاً انگور را به کارخانۀ شراب‌سازى بفروشند)، معاملۀ آن حرام است.[17]
خریدن چیزی که از راه باطل تهیه شده
خریدوفروش چیزهایى که از قمار یا دزدى یا معاملات باطل به‌دست‌آمده، حرام و باطل است و تصرّف در آنها جایز نیست و اگر کسى آن را بخرد باید به صاحب اصلى‌اش بازگرداند و اگر صاحب اصلى‌اش را نمى‌شناسد به دستور حاکم شرع عمل کند.[18]
پرسش: خریدوفروش مالی که ازطریق خلاف شرع به‌دست‌آمده، چه حکمی دارد؟
پاسخ: خریدوفروش چیزهایى که از قمار یا دزدى یا معاملات باطل به‌دست‌آمده، حرام و باطل است و تصرّف در آنها جایز نیست. و اگر کسى آن را بخرد باید به صاحب اصلى‌اش بازگرداند و اگر صاحب اصلى‌اش را نمى‌شناسد به دستور حاکم شرع عمل کند.[19]
حکم خریدوفروش مجسمه
ساختن و خریدوفروش مجسمه اشکال دارد؛ ولى خریدوفروش چیزهایی که روی آن نقش‌های برجسته است، اشکالی ندارد؛ همچنین خریدوفروش عروسک‌هایی که جنبۀ اسباب‌بازی دارد، مانعی ندارد.[20]
پرسش: مجسمه‌سازى تمام‌تنه یا نیم‌تنه انسان یا حیوان چه حکمى دارد؟ نقّاشى آنها چطور؟
پاسخ: به‌طور کلی ساخت، خرید، فروش و نگهداری مجسمهای که دارای روح است و بهصورت کامل ساخته شود، بنابر احتیاط واجب حرام است؛ مگر در مواردی که جنبه اسباب‌بازی داشته باشد یا بهصورت نیم‌تنه ساخته شود؛ ولی نقاشى‌کشیدن، اشکال ندارد.[21]
خریدوفروش مواد مخدر و سیگار
پرسش: سیگارفروشی چه حکمی دارد؟
پاسخ: این کار حرام است.[22]
بدون شک استعمال موادّ مخدّر یکى از گناهان کبیره است که ادلّۀ مختلف شرعیّه بر حرمت قطعى آن دلالت دارد... و هر‌گونه درآمدى از آن حاصل شود، حرام و نامشروع است.[23]
1. 5. معاملات مرتبط با طلا
خریدوفروش ظروف طلا و نقره
پرسش: لطفاً بفرمایید که خریدوفروش، ساخت و اخذ اجرت جهت ظروف طلا و نقره چه حکمی دارد؟
پاسخ: از ساختن ظروف طلا و نقره و مزدى که در مقابل آن مى‌گیرند، بنابر احتیاط واجب باید اجتناب کرد. همچنین از خریدوفروش آنها و پولى که در مقابل آن گرفته مىشود، نیز اشکال دارد.[24]
خریدوفروش طلای مردانه
پرسش: خریدوفروش زینت آلات طلا -اعم از انگشتر، گردنبند و دستبند- مخصوص آقایان چه حکمى دارد؟
پاسخ: اگر اینگونه زینت آلات معمولاً در غیر مورد مردان به کار نرود، جایز نیست.[25]
1. 6. اجاره‌های حرام
اجارۀ زیرزمین مسجد
پرسش: آیا مىتوان زیرزمین متروکۀ مسجدى که هیچ استفادهاى از آن نمىشود را اجاره داد و درآمد آن را صرف هزینههاى مسجد کرد؟
پاسخ: جایز نیست.[26]
بیشترگرفتن وکیل کارگری از صاحب‌کار
پرسش: چنانچه بنّایی وکیل شود که کارگر ساختمانی اجیر کن، آیا میتواند بیش از آنچه با کارگر قرارداد بسته، از صاحب‌کار پول بگیرد؟
پاسخ: هرگاه صاحب‌کار بنّایى را وکیل کند که براى او کارگر ساختمانى بگیرد، چنانچه بیش از آنچه به کارگر مزد مىدهد، از صاحب‌کار بگیرد، حرام است؛ ولى اگر قبول کند که ساختمان را با مبلغ معیّنى تمام نماید و بیش از آنچه خرج کرده‌است، باشد، اشکالى ندارد؛ امّا احتیاط واجب این است که خودش هم کارى را انجام داده باشد، خواه بنّایى باشد یا نظارت بر آن یا تهیّۀ مصالح.[27]
1. 7. معاملات متفرقۀ حرام
معاملۀ «بیت‌کوین»[28]
باتوجهبه ابهامات زیادی که «بیت‌کوین» دارد، ازجمله اینکه: منشأ استخراج این ارز روشن نیست و نیز غالباً اعتبار آن ازسوی دولت‌ها پذیرفته نشده‌است و همچنین منشأ سوء استفاده‌های زیادی شده‌است، بنابراین معاملۀ آن جایز نیست.[29]
معاملۀ «فارِکس»[30]
پرسش: آیا معاملۀ «فارکس» شرعاً صحیح میباشد؟
پاسخ: باتوجهبه اینکه «فارکس» شرایط شرعیّۀ معاملات را ندارد، جایز نیست.[31]
قاچاق
قاچاق کالا که درحقیقت ورود غیرقانونى آن از مرزهاست، برخلاف دستور شرع میباشد و باید از آن به شدت پرهیز کرد، مخصوصاً هنگامى که موجب ضرر و زیان جامعه شود و به اقتصاد کشور اسلامى لطمه وارد کند و هر‌گونه کمک‌کردن به قاچاقچیان در امر قاچاق جایز نیست و درآمد حاصل از اینگونه کارها نیز اشکال دارد.[32]
معاملۀ نسیۀ حرام
معاملۀ طلا با طلا بهصورت نسیه، حرام است.[33]
معاملۀ مجوز کلینیک
پرسش: باتوجهبه اینکه پروانۀ مطب و یا موافقت اصولی و مجوز تأسیس کلینیک تخصصی پزشکی که به افراد واجد شرایط، مانند پزشک متخصص اعطا میگردد، سؤال این است که آیا شرعاً خریدوفروش و یا واگذاری اینگونه مجوزها درصورتیکه نهاد اعطاکنندۀ اینگونه مجوزها، خریدوفروش و انتقال و واگذاری آنها را منع نموده‌اند، جایز میباشد؟
پاسخ: خریدوفروش آن در فرض سؤال جایز نیست. از قوانین حکومت اسلامی تخلف نکنید.[34]
خریدوفروش داروهای دولتی غیرقانونی
پرسش: خریدوفروش داروهاى دولتى خارج از سیستم نظارتى، چه حکمى دارد؟
پاسخ: درصورتىکه برخلاف مقرّرات جمهورى اسلامى باشد یا منشأ ضرر و زیانى شود، جایز نیست.[35]
معامله‌های شبه‌غربی و معامله با شرکتهای هرمی
پرسش: آیا فعالیت اقتصادی در شرکتی به نام «گلدکوئیست»، شرعاً صحیح است؟
پاسخ: فعالیت مرموز اقتصادى شرکتهای هرمی؛ مانند گلدکوئست و سایر شرکتهاى مشابه داخلى و خارجى مشروع نمىباشد و شبیه نوعى قمار و لاتار است و شایسته شما عزیزان نیست که آلودۀ آن شوید و کسانى که آلودۀ آن شده‌اند و سودى بردهاند، پول اوّلیه خود را از آن بر مىدارند و بقیه را به صاحبان اصلى آن مىرسانند و اگر به آنها دسترسى ندارند، به سایر مال‌باختگانى که در این طرح شرکت کرده و متضرّر شده‌اند، مىدهند و اگر به آنها هم دسترسى ندارند، به نیّت صاحبان اصلى به فقرا صدقه مىدهند.[36]
حکم درآمد پخش بازی آنلاین
پرسش: حکم پولی که از راه پخش بازی آنلاین در اینترنت (استریم) ردّوبدل میشود، چیست؟
پاسخ: کسب درآمد از این طریق، جایز نیست.[37]
خریدوفروش مواد محترقه
استفاده از مواد محترقه و منفجره در مراسم شادی و مانند آن درصورتیکه خطری داشته و یا خلاف قانون و مقررات و یا موجب اذیت و آزار دیگران باشد، جایز نیست و خریدوفروش آنها نیز همین حکم را دارد.[38]
معاملۀ کالِی به کالی
منظور از فروش «کالی به کالی» و «دین به دین» آن است که معاملهای صورت میگیرد که هم جنس آن نسیه است و هم پول آن. پیداست چنین معاملهای پایه و مایهای ندارد و به‌همین‌دلیل در روایات اسلامی از آن نهی شده‌است.[39]
معاملۀ مال غصبی
خریدوفروش مال غصبى نیز حرام و باطل است و فروشنده باید پول را به خریدار برگرداند؛ ولى خریدار حق ندارد آن مال غصبى را به‌غیرصاحبش بدهد و اگر صاحب آن را نمى‌شناسد، باید به نظر حاکم شرع عمل کند.[40]
معامله‌اى که خریدار قصد پرداخت ثمن را ندارد
هرگاه خریدار از اوّل قصدش این باشد که پول جنس را ندهد معامله اشکال دارد، همچنین اگر قصدش این باشد که از پول حرام بدهد؛ ولى اگر از اوّل قصدش این نباشد بعداً از حرام بدهد، معامله صحیح است؛ ولى پول حرامى را که داده است، کفایت نمىکند؛ باید مجدداً از پول حلال بدهد.[41]
2. مشاغل و کسب‌های حرام
2. 1. گرفتن اجرت در قبال حرام
دریافت دستمزد بهخاطر معرفی سرمایه‌گذار
پرسش: آیا دریافت دستمزد بابت معرفی سرمایه‌گذار به شرکتهای سرمایه‌گذاری، حلال است؟
پاسخ: اگر از شرکتهای هِرَمی باشد، جایز نیست.[42]
درآمد به‌دست‌آمده از فروش پاسور
پرسش: پولی که ازطریق فروش پاسور به‌دست می‌آید، چه حکمی دارد؟
پاسخ: درآمد مذکور، اشکال دارد.[43]
کارکردن برای بهائیان
پرسش: کارکردن برای بهائیان در ادارات یا مؤسسات آنها، چه حکمی دارد؟
پاسخ: این کار جایز نیست.[44]
حکم کارکردن برای انسان حرام‌خوار
پرسش: آیا کارکردن نزد شخصى که درآمدش از پول حرام است، جایز مىباشد؟
پاسخ: اگر یقین داشته باشید که مزد شما را از پول حرام مىدهد، جایز نیست؛ اما اگر درآمدهای حلالی هم دارد و یقین ندارید حقوق شما را از پول حرام داده، استفاده از آن مانعی ندارد.[45]
کسب درآمد ازطریق تراشیدن ریش
کسب درآمد ازطریق تراشیدن ریش غیرمسلمان اشکال ندارد؛ ولی ازطریق تراشیدن ریش مسلمان اشکال دارد؛ اما هرگاه شخص مقلد کسی باشد که آن را حرام نمیداند، مانعی ندارد ( لازم به ذکر است که اقلیتی از مجتهدین این کار را حرام نمیدانند).[46]
دریافت مزد در قبال ظروف طلا و نقره
از ساختن ظروف طلا و نقره و مزدى که در مقابل آن مى‌گیرند، بنابر احتیاط واجب باید اجتناب کرد. همچنین از خریدوفروش آنها و پولى که در مقابل آن گرفته مىشود، نیز اشکال دارد.[47]
کار در خدمات اینترنتی مربوط به امور حرام
پرسش: کارکردن در یکی از شرکتهای خدمات اینترنتی که اکثر استفاده از آن مربوط به کاربردهای مبتذل است، چه حکمی دارد؟
پاسخ: هرگاه اکثر افراد از برنامههای مبتذل آن استفاده میکنند، کارکردن با آن شرکت خدماتی اشکال دارد.[48]
تولید لباسهای چسبان
پرسش: کار من تولید لباسهای بدننما و چسبان است؛ حکم کار من چیست؟
پاسخ: چنین کاری جایز نیست.[49]
فیلم‌برداری و میکس فیلم مجالس عروسی و گناه
پرسش: درآمد حاصل از تدوین و میکس و صداگذاری فیلمهای عروسی، چه حکمی دارد؟
پاسخ: درصورتیکه صاحبان فیلم و عکس را بشناسند و تصویر مربوط به صحنههای نامشروع و یا مجلس حرام باشد، جایز نیست و درآمد حاصل از آن نیز حرام است و اگر مربوط به صحنههای مشروع باشد و یا صاحبان فیلم و عکس را نشناسند و منشأ فسادی نگردد، جایز است.[50]
خریدوفروش و نصب ماهواره
پرسش: حکم کسب درآمد ازطریق خریدوفروش و نصب ماهواره چیست؟
پاسخ: آوردن اینگونه وسایل در منازل که غالباً موجب فساد است، جایز نیست و خریدوفروش و گرفتن اجرت باب نصب آن نیز حرام است.[51]
کسب ازطریق سحر
پرسش: کسب درآمد ازطریق شعبده‌بازى چه حکمی دارد؟
پاسخ: بازی‌هایى که به‌عنوان نمایش و سرگرمى و تفریح در بعضى مجالس مشاهده مىشود که تردستى و زرنگى شخص را نشان مىدهد و غرضى جز آن در کار نیست، اشکالى ندارد. امّا اگر براى اغفال مردم باشد، نوعى از سحر است که کسب آن حرام و حضور در آن مجلس هم حرام است.[52]
2. 2. کسب‌های حرام متفرقه
اشتغال با مدرک تحصیلی دست‌کاری‌شده
پرسش: اگر کسی با دست‌کاری در مدرک تحصیلی خود در شرکتی مشغول به کار شود، درآمد حاصل از این طریق چه حکمی دارد؟
پاسخ: این کار اشکال دارد؛ مگر اینکه به مسئول شرکت، حقیقت را بگوید.[53]
پارتی‌بازی و حقوق حاصل از آن
پارتى‌بازى (یعنى وساطت براى پیشرفت کار برخلاف قانون) جایز نیست و حقوقى که مى‌گیرند، اشکال دارد؛ ولى چنانچه این کار درحد معرفى باشد و فرد بقیۀ مراحل را طبق مقرّرات و قانون طى کند و باعث تضییع حقوق دیگران نشود، اشکالى ندارد.[54]
کسب درآمد ازطریق نوشتن پایان‌نامه برای دیگران
کسب درآمد از این طریق جایز نیست (راهنمایی دانشجویان خوب است؛ ولی به‌جای آنها نوشتن، جایز نیست).[55]
حکم کسب درآمد ازطریق فالگیری
پرسش: برخی اشخاص ازطریق فالگیرى با جامع‌الدّعوات یا «دوازده‌برج»، از آینده و گذشته و مرض مراجعین خبر مىدهند و دعاى محبّت میان دخترها و پسرها و زوج‌ها و براى دیوانه‌ها و جنّ‌زده‌ها مى‌نویسند و پول‌هاى زیادى دریافت مى‌کنند؛ دریافت پول از این طریق چه حکمی دارد؟
پاسخ: پول‌گرفتن در برابر این کارها، جایز نیست.[56]
کسب درآمد ازطریق تکدی‌گری
پرسش: گدایی‌کردن چه حکمی دارد؟
پاسخ: درصورتیکه نیاز نداشته باشد، این کار حرام است و تصرف در این پول جایز نیست و سفر برای این کار سفر حرام محسوب میشود و باید وجوه حاصله را به صاحبانش بدهد و اگر نمی‌شناسد، به افراد نیازمند بپردازد.[57]
حقوق مرخّصی غیرقانونی
پرسش: برخی کارمندان به‌دلیل تمام‌شدن مرخّصی سالانۀ خود بهصورت غیرقانونی به مرخصی رفته و کارت ورود و خروج خود را به دیگری داده که در روزهایی که در سر کار نیستند، از عوض او کارت بزند به‌صورتی‌که فرد در خارج از شرکت است؛ ولی حضور او ثبت شده‌است. آیا حقوقی که فرد از این راه دریافت می‌کند، حلال است؟ آیا کل حقوق دریافتی آن ماه، حرام است و یا فقط حقوق روزی که مرخصی غیرقانونی بوده؟ سؤال دیگر اینکه عمل همکاران وی که کارت را می‌زنند چه حکمی دارد؟ آیا آنها در گناه و کسب درآمد غیرحلال سهیم هستند؟
پاسخ: حقوق روزهایی که در مرخصی غیرقانونی بوده‌است، اشکال دارد و همچنین عمل همکاران او، شراکت در گناه محسوب میگردد.[58]
اشتغال زن بدون اذن شوهر
زنى که عقد دائم شده، بنابر احتیاط واجب نباید بدون اجازۀ شوهر از خانه بیرون رود یا کارى در خارج خانه انتخاب کند (خواه اجازه لفظى باشد و یا از قرائن معلوم شود که او راضى است).[59]
تصرف در کرایۀ معتاد
پرسش: اگر معتاد برای خرید مواد مصرفی خود ماشین کرایه کند، تصرّف در پول کرایه برای راننده چه حکمی دارد؟
پاسخ: این کار اشکال دارد.[60]
برخی از استثنائات «معاملات حرام»
استثنای خریدوفروش آلات لهو
خریدوفروش آن دسته از آلات موسیقی که غالباً با آن آهنگ‌های مناسب مجالس لهو و فساد نواخته میشود، مانند تار و ساز حتى سازهاى کوچک، جایز نیست؛ مگر اینکه از آلات مشترک باشد یا بازیچه باشد و از آلات لهو حساب نشود که تشخیص آن با مراجعه به اهل عرف (یعنى افراد فهمیدۀ متدیّن) ممکن خواهد شد.[61]
معاملۀ خوردنی‌های حرام به‌قصد دیگر
پرسش: بعضى از مسلمانان حیوانات حرام گوشت ازجمله خوک را شکار و جهت مصرف غذایی صاحب ادیان دیگر به آنها مى‌فروشند. شکار و فروش اینگونه حیوانات از ناحیۀ مسلمان‌ها چه حکمی دارد؟
پاسخ: فروش مشروب و خوک به‌غیر‌مسلمین بنابر احتیاط واجب جایز نیست؛ اما اگر برای استفاده عقلایی غیر از خوراک انسان باشد؛ مانند اینکه گوشت خوک را برای غذای سگ به آنها بفروشد یا شراب را برای تهیۀ الکل صنعتی به کفار بفروشد، مانعی ندارد.[62]
[1]. توضیح: موضوعاتی مانند ربا، رشوه، غشّ در معامله، تطفیف و... درواقع مصداق «معاملات و درآمدهای حرام» بوده و ذیل این موضوع باید بحث می‌شد؛ ولی به‌دلیل اهمیت و برجستگی این موارد و گستردگی موضوع مذکور (معاملات و مشاغل حرام) و همچنین چون در کتاب‌های فقهی و رواییِ ما معمولاً این موارد مستقلاً مطرح می‌شوند، در اینجا نیز این موضوعات به‌طور مستقل و مبسوط بررسی می‌گردند؛ بنابراین در ذیل این موضوع (معاملات، مشاغل و درآمدهای حرام) به احکام «ربا»، «رشوه» و... نمی‌پردازیم.
[2]. النساء، 29.
[3]. الکافی، ج5، ص124.
[4]. همان، ص126.
[5]. رسالۀ توضیح‌المسائل، مسئلۀ 1752.
[6]. پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیتالله مکارم شیرازی، استفتائات، خریدوفروش.
[7]. استفتا از پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیتالله مکارم شیرازی.
[8]. همان.
[9]. رسالۀ توضیح‌المسائل، مسئلۀ 1754.
[10]. همان، مسئلۀ 1758.
[11]. پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیتالله مکارم شیرازی، استفتائات، خریدوفروش.
[12]. رسالۀ توضیح‌المسائل، مسئلۀ 1757.
[13]. پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیتالله مکارم شیرازی، استفتائات، خریدوفروش.
[14]. همان.
[15]. همان، مسائل متفرقه.
[16]. همان، مشاغل.
[17]. رسالۀ توضیح‌المسائل، مسئلۀ 1762.
[18]. همان، مسئلۀ 1764.
[19]. پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیتالله مکارم شیرازی، استفتائات، خریدوفروش.
[20]. رسالۀ توضیح‌المسائل، مسئلۀ 1763.
[21]. پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیتالله مکارم شیرازی، استفتائات، مشاغل.
[22]. همان.
[23]. همان، خریدوفروش.
[24]. همان، مشاغل.
[25]. همان.
[26]. همان، اجاره.
[27]. همان.
[28]. نوعی ارز دیجیتال است که بهصورت برخط خریدوفروش میشود.
[29]. پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیتالله مکارم شیرازی، استفتائات، معاملات جدید.
[30]. «فارکس» به معنای تبادل ارزهای خارجی است؛ در بازار فارکس به دادوستد انواع ارزهای خارجی در فضای مجازی پرداخته میشود.
[31]. پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیتالله مکارم شیرازی، استفتائات، معاملات جدید.
[32]. همان، مشاغل.
[33]. همان.
[34]. همان، خریدوفروش.
[35]. همان.
[36]. همان، معاملات جدیده.
[37]. همان.
[38]. همان.
[39]. همان، معاملات جدیده.
[40]. رسالۀ توضیح‌المسائل، مسئلۀ 1759.
[41]. همان، مسئلۀ 1760.
[42]. پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیتالله مکارم شیرازی، استفتائات، مشاغل.
[43]. همان.
[44]. همان.
[45]. همان.
[46]. همان.
[47]. همان.
[48]. همان.
[49]. همان.
[50]. همان.
[51]. همان.
[52]. همان.
[53]. همان.
[54]. احکام ویژه (600 مسئلۀ کثیرالابتلاء)، حقالناس و حق والدین.
[55]. پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیتالله مکارم شیرازی، استفتائات، مشاغل.
[56]. همان.
[57]. همان.
[58]. همان.
[59]. احکام بانوان، مسئلۀ 625.
[60]. پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیتالله مکارم شیرازی، استفتائات، مشاغل.
[61]. همان، خریدوفروش.
[62]. استفتائات جدید، ج3، سؤال 791.