پیش‌مقدمه (کلامی با مدرّس محترم)
متن پیش رو، متن درس‌نامه کلاس‌بندی‌شده دوره آموزشی‌تربیتی شرح حدیث عنوان بصری است. دوره شرح حدیث عنوان بصری در جایگاه ورودی سلسله دوره‌های آموزشی‌تربیتی معارف مکتب علامه طباطبایی؟ق؟ قرار گرفته و این متن متکفل تمهید این ورودیه است.
توضیحی درباره سیر آموزشی‌تربیتی مکتب علامه طباطبایی؟ق؟
مؤسسه جلوه نور علوی؟س؟ تصمیم دارد که منظومه معارف مکتب مولی حسین‌قلی همدانی و علامه طباطبایی؟رهما؟ _که رحمت خاصه الهی بر همه آن بزرگ‌مردان باد_ را در قالب مجموعه دوره‌های پیوسته آموزشی- تربیتی به علاقه‌مندان و مستعدین ارائه کند تا مخاطب با طی این طرح گسترده، نهایتا منظومه معارف شیعی را به درستی و با تسلط کامل بشناسد و دریابد و حتی آرام‌آرام خود به مدرّس و معلّم این تعالیم تبدیل شود. سیر دوره‌های آموزشی_تربیتی مکتب، با دوره «شرح حدیث عنوان بصری» آغاز شده و با دوره‌هایی چون شرح رسائل «الإنسان قبل الدنیا» و «الانسان فی الدنیا» و «رسالة الولایة» علامه طباطبایی؟ق؟ پایان می‌یابد. آشنایان به ظرایف و لطایف معارف عمیق توحیدی می‌دانند که مخاطب متنی چون رساله الولایة، سطح علمی و معرفتی بالایی دارد و تبدیل مخاطب عمومی به چنین مخاطب فرهیخته‌ای، آن هم طی یک سیر آموزشی و تربیتی چندساله چه امر عظیم و در عین حال ظریفی است. همین توجه نه فقط حساسیت کلیت این سیر، بلکه حساسیت هریک از حلقات این سیر را به‌خوبی روشن می‌کند.
بیان هدف از دوره شرح حدیث عنوان بصری
با این حساب مهم‌ترین هدف دوره شرح حدیث عنوان بصری، در مقام ورودی و گام آغازین این سیر خطیر، این است که مخاطب خود را مهیای درک ظرایف و لطایف بلندترین معارف اسلامی -که در منظومه مکتب علامه طباطبایی؟ق؟ به بیان درآمده- کند.
الزامات تدریس درس‌نامه شرح حدیث عنوان بصری
تحقق این هدف، لوازمی دارد:
- لازم است دوره شرح حدیث عنوان بصری بیانگر مجموعه معارف اسلامی باشد. چرا که این دوره نمی‌تواند در جایگاه ورودی سیر مزبور بنشیند، بی آنکه تصویری روشن از کلیت سیر ارائه دهد. همان‌طور که در ابتدای هر اثر علمی، مقدمه‌ای تعبیه شده که چکیده تمام مطالب کتاب را بیان کرده و تصویری از کلیت کتاب به دست می‌دهد.
- لازم است دوره شرح حدیث عنوان بصری در عین اینکه منظومه معارف را ارائه می‌کند، اما ارائه‌ای اجمالی و چکیده‌وار داشته باشد. این نیز خاصیت همین موقعیت ورودیه این دوره است. ارائه اجمالی و چکیده‌وار بدین معناست که اصل مطلب و حتی توضیحات و براهین و شواهد اصلی آن بیان می‌شود، اما شرح و تدریس تفصیلی و تخصصی مطالب، در حلقات و گام‌های بعدی سیر معارف مکتب ارائه خواهد شد ان‌شاءالله.
- دوره مزبور اگرچه متولی تبیین و تفصیل همه مطالب و معارف مکتب نیست، اما وظیفه‌ای بسیار مهم بر عهده دارد و آن اینکه بصیرت اساسی جاری در حدیث عنوان بصری را به مخاطب منتقل کند. به بیان دیگر، بنا نیست که مخاطب در پایان دوره بتواند بر همه یا حتی بخشی از معارفی که در حدیث مورد توجه قرار گرفته، مسلط باشد. بلکه هدف این دوره این است که روح مطالب و بصیرتی که زمینه ارتقای علمی و عملی به سوی توحید را فراهم می‌آورد، به مخاطب منتقل شود.
- منظومه معارف مکتب و همچنین خود روایت عنوان بصری خصلتی اساسی دارد و آن این است که آموزه‌ها مخاطب خود را هم از حیث علمی و هم از حیث عملی و به‌صورت همگام و هم‌زمان رشد می‌دهد. یکی از مهم‌ترین محورهایی که در انتقال روح مطالب مکتب، نیازمند توجه و اهتمام ویژه مدرّس محترم است، همین است که این روح اتحاد علم و عمل و ضرورت ارتقای علمی و عملی به مخاطب منتقل شود. به زبان ساده برای مخاطب کاملا جا بیفتد که تسلط علمی بر مطالب، نیازمند مراعات عملی و همچنین توفیق رعایت صحیح عملی، نیازمند درک علمی مطلب است.
- از مهم‌ترین و ظریف‌ترین نکات درباره درک جایگاه حدیث عنوان بصری و نیز دوره شرح آن به‌عنوان ورودیه دوره معارف مکتب این است که خود متن روایت، سیر دارد. به بیان دقیق‌تر، سیر روایت، مخاطب را با خود همراه کرده و مخاطب حتی با صرف مطالعه حدیث عنوان بصری، سیر داده می‌شود. خصلت سیر بودن روایت این است که معنای عمده مفاهیم و واژگان مرکزی و محوری در ابتدای روایت، با معنای آن‌ها در میانه و پایان روایت متفاوت خواهد بود. سعی بر آن بوده که سیر مطالب درس‌نامه نیز این خصلت را داشته باشد و به جای آنکه مطلب در یک بخش توضیح داده شده و تمام شود، آرام‌آرام و در طی سیر مجموعه مطالب شکل بگیرد. از مدرّس محترم انتظار می‌رود توجه و اهتمام کافی به رعایت خصلت سیرگونه روایت و مطالب درس‌نامه، داشته باشد.
- از دیگر نتایج بصیرت سیرگونه بودن حدیث عنوان و درس‌نامه شرح آن، این است که اگر بناست مخاطب با خود روایت و جریان مطالب درس‌نامه سیر کند، مدرّس باید توجه داشته باشد که بسیاری از مطالب را بیش از حد مورد نیاز برای روایت و درس‌نامه توضیح ندهد تا مخاطب خود آرام‌آرام متوجه مطالب شود. توضیح بیش از حد مطالب، در واقع نقض غرض است. به بیان دیگر، در دوره شرح حدیث عنوان بصری، اساسا شکل‌گیری نگاه صحیح و انتقال روح معارف مکتب، مهم‌تر است از آموختن مطالب و معارف.
- از دیگر لوازم سیرگونه بودن حدیث عنوان بصری و درس‌نامه شرح آن، این است که در سیر روایت فراوان دیده می‌شود که مطلبی در جایی اشاره شده و در نقاط دیگر نیز تکرار شده است. این طرح و تکرار در متن درس‌نامه نیز منعکس شده است. در موارد متعدد سرفصل‌ها و مطالبی که در نقطه‌ای از درس‌نامه بیان شده، در نقاط دیگر نیز مورد ارجاع و تذکر قرار گرفته است. این رفت‌وآمد میان مطالب خصلت همین سیرگونگی روایت است؛ چرا که این رفت‌وآمد، تمهیدی است برای تحقق سیر مورد نظر روایت و روشن شدن و استقرار مطالب روایت در ذهن و جان مخاطب.
نسبت معلّم با محتوای درس‌نامه حاضر
غیر از موارد فوق، تذکر نکات زیر که عمدتا ناظر به اجرای متن است، مفید خواهد بود:
- در متن پیش رو، سعی بر آن بوده که در توضیح لطایف و ظرایف روایت شریف و نیز تنطیم مطالب بر مبنای نظام معرفتی مکتب مولی حسین‌قلی همدانی؟ق؟ اوج مطالب بیان شود تا در حد امکان و فهم، در حق روایت شریفه اجحافی صورت نگیرد. ضمن آنکه سیر و عبارات بلند و تاب‌دار روایت شریفه یارای بیان بلندترین معارف را دارد، ضرورت بیان معارف مکتب هم ایجاب می‌کرد که سطح مطالب حتی‌المقدور پایین نیاید. از طرف دیگر، از آنجا که متن حاضر درس‌نامه عمومی و پایه برای تدریس در هر محیط و جمعی در نظر گرفته شده، لازم بود که بالاترین سطح ممکن در متن بیاید تا مدرّس محترم در فهم و سپس بیان بلندترین مطالب دچار مشکل نشود. ذکر این مطلب از آن جهت لازم بود که خود مدرّس محترم باید بتواند با شناختی که از سطح مخاطب و محیط مدرس که به دست می‌آورد، سطح مطالب ویژه ارائه خود را تنطیم کند، نه اینکه لزوما مطالب این متن را با همین کیفیت تدریس کند. اما آنچه رعایت آن ضروری است، حفظ کلیات و اصول درس‌نامه حاضر و انتقال همان روحی است که در متن سعی در بیان و انتقال آن شده است.
- در پی تذکر فوق، نکته‌ای دیگر گفتنی است و آن اینکه لازم است هر کدام از مدرّسین گرامی برای هر دوره آموزشی که برگزار می‌کنند، درس‌نامه تخصصی تدریس خود را مبتنی بر درس‌نامه حاضر طراحی و تنطیم کنند و درس‌نامه تخصصی خود را مبنای تدریس قرار دهند. این به همان دلیل است که درس‌نامه حاضر، خصلتی عمومی دارد و متکفل بیان کلیات است. تحدید و توسعه مطالب، به تناسب مسائل محیط مدرس یا مزاج مخاطب یا حتی ذوق مدرّس، امری ضروری و البته بر عهده خود مدرّس است. نیازی به تذکر نیست که ملاحظه این تحدید و توسعه، آن است که کلیات درس‌نامه و روح حاکم بر آن حفظ و منتقل شود.
- در ادامه نکته فوق، ذکر این نکته نیز مناسب است که لزومی ندارد مدرّس محترم همه سرفصل‌ها را تدریس کند؛ یا هیچ سرفصلی به مطالب اضافه نکند؛ یا حتما شواهد مورد اشاره در متن درس‌نامه را مورد استناد قرار دهد؛ یا ... . ملاک اصلی این است که مدرّس محترم روح حاکم را گرفته، کلیات و اصول مطالب را حفظ کرده و آن دسته از شواهد و بیاناتی که در توضیح مطالب و سرفصل‌ها ضروری و رکنی هستند، نگه دارد. سپس این مجموعه را به تناسب مزاج محیط و مخاطب و ذوق خود در قالب درس‌نامه تخصصی کلاس خود درآورد.
- متن درس‌نامه حاضر با مقدمه‌ای آغاز می‌شود که موضوع آن «توحید» و بیان مبنایی بودن آن و ضرورت تعمیق نگاه و توحید است. ممکن است بحث مزبور، برای اولین مواجهه با مخاطبین عمومی، سنگین به نظر آید. فارغ از اینکه این قضاوت چقدر درست است؟ مطلبی که در اینجا باید مورد توجه مدرّس باشد این است که بنای سیر درس‌نامه بر این بوده که در همان آغاز با طرح مطالب نسبتا بلند و همچنین ایجاد تشکیک در درک عمومی از مهم‌ترین و پایه‌ای‌ترین اصول معرفتی و دینی، تکانه‌ای در ذهن و دل مخاطب پدید آورد که خود عامل شنوایی و همراهی او در ادامه مسیر شود. اگر مدرّس محترم قصد تعدیل و اصلاح و تبدیل و حتی حذف سرفصل یادشده را دارد، سعی کند در بحث جدید خود اسلوب مدنظر متن حتی‌المقدور حفظ شود.
نظام دوره‌های شرح حدیث عنوان بصری
متن درس‌نامه حدیث عنوان بصری مجموعا حاوی چهار فصل است که در واقع بیان کلان سیر حدیث عنوان بصری است. موضوع این چهار فصل به شرح ذیل است:
- دعوت به معرفت فطرت و بیان مقدمات آن؛
- بیان معرفت فطرت؛
- بیان ظهورات و لوازم معرفت فطرت؛
- بیان آداب و مراقبات معرفت فطرت.
تمام حدیث عنوان در طی پنجاه درس شرح و بحث شده است. اما این پنجاه درس خود مشتمل بر سه درس‌نامه است:
- متن درسی دوره اول -یعنی همین متن حاضر- متکفل فصل مقدمات معرفت فطرت است: «درس‌نامه شرح حدیث عنوان بصری (1)؛ طلب علم حقیقی» حاوی چهارده درس است و اجرای آن یک نیم‌سال تحصیلی به طول می‌انجامد.
- متن درسی دوره دوم، متکفل فصل بیان معرفت فطرت است: «درس‌نامه شرح حدیث عنوان بصری (2)؛ بیان علم حقیقی» حاوی ده درس است که با توجه به لطافت و ظرافت محتوا، اجرای آن حدود یک نیم‌سال تحصیلی به طول می‌انجامد.
- متن درسی دوره سوم، متکفل فصل لوازم معرفت فطرت و نیز فصل مراقبات معرفت فطرت است: «درس‌نامه شرح حدیث عنوان بصری (3)؛ علم حقیقی؛ لوازم و مراقبات» حاوی بیست‌وپنج درس است که اجرای آن تقریبا یک سال تحصیلی را پوشش می‌دهد.
راهنمای مطالعه متن
در هر یک از درس‌نامه‌های سه‌گانه، الگوی واحدی بر درس‌ها حاکم است. هر درس حاوی چند قسمت است:
- بیان هدف درس: در این قسمت برای مدرّس روشن می‌شود که خط اصلی مطلب چیست و مطلب را از کجا تا به کجا باید برساند.
- فرازهای مورد بحث از متن روایت در درس: در ابتدای هر درس آن فرازهایی از روایت که در همان درس مورد بحث است، ذکر شده، همچنین در توضیح سرفصل مطالب هر درس، سرفصل‌های مربوط به هر قطعه از فرازهای روایت از طریق جداسازی آن قطعه خاص و ذکر آن با علامت {آکلاد} مشخص شده است.
- ذکر سرفصل مطالب و توضیح سیر ارائه مطالب در درس: بدنه اصلی هر درس را همین قسمت تشکیل می‌دهد. در این قسمت، سیر سرفصل‌های مطالب و همچنین سیر توضیحات ذیل سرفصل‌ها به‌صورت گام‌به‌گام و کاملا روشن آمده است.
- منابع و تکالیف مناسب با درس: تمارین و آزمون متناسب با مطالب هر درس در این قسمت آمده است. البته انتظار می‌رود مدرس محترم درباره هر درس که خود صلاح می‌داند، متناسب با شواهد و منابعی که در متن درس ذکر شده‌اند، منابعی را از قبل برای مطالعه مخاطب معرفی کند.
گرچه متن حاضر بر اساس یک سیر علمی دقیق و مبتنی بر یک روش معتبر، طراحی و تنظیم شده و طی چند دوره نیز آزموده شده است، اما همچنان جای نقد و اصلاح باقی است. هر دوره ارائه درس‌نامه و طرح انتقادات و انتقال تجربیات به مؤسسه جلوه نور علوی؟س؟ حتما در ارتقای متن مفید خواهد بود. پیشاپیش از تمام معلمین عزیز که بزرگوارانه عیوب ما را می‌پوشانند و درعین‌حال با طرح نکات و انتقادات، ما را یاری می‌کنند، صمیمانه متشکریم.
در پایان، ذکر این نکته ضروری است که جایگاه و ارزش متن حاضر در کلاس درس، در مقابل نقش معلم، ناچیز و قابل اغماض است. در کلاس درس، مسئولیت و محوریت اصلی با شخص معلم است. پس اگر این متن، بر اساس رسالتی که احساس شده، به هدف صورت‌بندی و انتقال معارف بلند توحیدی و ولایی تنظیم شده است، طبعاً تمام این رسالت بر عهده شخص معلم است. امید است این تلاش در مقام خدمت کوچکی به معلمین والامقام معارف توحیدی و ولایی اسلام، مورد قبول ولی الله الأعظم؟عج؟ قرار گیرد.
ان‌شاءالله که خیر است
یاعلی