روز دوم: حقیقت مرگ

آیه

چیرگی حق متعال بر بندگان

<وَ هُوَ الْقاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ وَ یُرْسِلُ عَلَیْکُمْ حَفَظَةً حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ هُمْ لا یُفَرِّطُونَ>[8]

«و اوست که بر بندگانش چیره و غالب است و همواره نگهبانانى براى شما مى‏فرستد تا هنگامى که یکى از شما را مرگ در رسد، [در این وقت‏] فرستادگان ما جانش را مى‏گیرند؛ و آنان [در مأموریت خود] کوتاهى نمى‏کنند.»

روایت

توصیفِ مرگ

«قِیلَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ{علیه السلام}: صِفْ لَنَا الْمَوْتَ! فَقَالَ: عَلَى‏ الْخَبِیرِ سَقَطْتُمْ‏، هُوَ أَحَدُ ثَلَاثَةِ أُمُورٍ یَرِدُ عَلَیْهِ: إِمَّا بِشَارَةٌ بِنَعِیمِ الْأَبَدِ وَ إِمَّا بِشَارَةٌ بِعَذَابِ الْأَبَدِ وَ إِمَّا تَحْزِینٌ وَ تَهْوِیلٌ وَ أَمْرُهُ مُبْهَمٌ لَا یَدْرِی مِنْ أَیِّ الْفِرَقِ هُوَ؛ فَأَمَّا وَلِیُّنَا الْمُطِیعُ لِأَمْرِنَا فَهُوَ الْمُبَشَّرُ بِنَعِیمِ الْأَبَدِ وَ أَمَّا عَدُوُّنَا الْمُخَالِفُ عَلَیْنَا فَهُوَ الْمُبَشَّرُ بِعَذَابِ الْأَبَدِ وَ أَمَّا الْمُبْهَمُ أَمْرُهُ الَّذِی لَا یُدْرَى مَا حَالُهُ، فَهُوَ الْمُؤْمِنُ الْمُسْرِفُ عَلَى نَفْسِهِ لَا یَدْرِی مَا یَئُولُ إِلَیْهِ حَالُهُ یَأْتِیهِ الْخَبَرُ مُبْهَماً مَخُوفاً؛ ثُمَّ لَنْ یُسَوِّیَهُ اللَّهُ؟عز؟ بِأَعْدَائِنَا لَکِنْ یُخْرِجُهُ مِنَ النَّارِ بِشَفَاعَتِنَا فَاعْمَلُوا وَ أَطِیعُوا لَا تَتَّکِلُوا وَ لَا تَسْتَصْغِرُوا عُقُوبَةَ اللَّهِ؟عز؟ فَإِنَّ مِنَ الْمُسْرِفِینَ مَنْ لَا تَلْحَقُهُ شَفَاعَتُنَا إِلَّا بَعْدَ عَذَابِ ثَلَاثِمِائَةِ أَلْفِ سَنَةٍ.»[9]

«شخصى به امیرالمؤمنین{علیه السلام} عرض کردند: مرگ را برایمان وصف کنید! حضرت فرمود: از خوب کسی سؤال کردید و با مرد آگاهى روبرو شدید! مرگی که بر آدمى وارد مى‏شود، سه‌گونه است: بشارت به نعمت‌هاى جاودان، یا خبردادن به عذاب همیشگى، و اندوهگین‌نمودن و ترسانیدن؛ و کار شخص «محتضر» مبهم است؛ زیرا نمى‏داند جزو کدام‌یک از این سه‌گروه خواهد بود. کسی که دوستدار و مطیع ما باشد، به نعمت‌هاى جاودان بشارت داده شده و دشمنان مخالف ما عذاب ابدى در پیش خواهند داشت؛ آن کس که وضعش معلوم نیست و نمى‏داند سرانجامش چه خواهد شد، مؤمنى است که به زیان خود زیاده‌روى نموده و مشخص نیست سرانجامش به کجا خواهد کشید؛ خبر مبهم و ترسناکى به او مى‏رسد؛ ولى خداوند هرگز او را با دشمنان ما برابر نخواهد کرد و به شفاعت ما او را از جهنّم بیرون مى‏آورد؛ پس کار نیک انجام دهید و از خدا اطاعت کنید! مطمئن نباشید و سزاى گناه را از طرف خدا ناچیز مشمارید! زیرا شفاعت شامل حال «مسرفین» نخواهد شد مگر بعد از سیصدهزارسال.»

کلام بزرگان

فیض کاشانی{رحمة الله علیه}

انس و محبّت، بنده را به درجۀ ملاقات و مشاهدۀ حقّ مى‌رسانند و این سعادت به زودى بعد از مرگ روزى مى‌شود تا هنگامى که داخل بهشت شود؛ پس قبر او بُستانى از بُستان‌هاى بهشت مى‌گردد؛ چرا بستان نشود؟! و حال آنکه یک‌محبوب دارد و موانعى که مانع از انس با دوام ذکر حقّ و مطالعۀ جمالِ آن مى‌شدند، مرتفع مى‌گردند و از زندان دنیا رهایى یافته، روى به سوى محبوب خود مى‌کند و بر وى وارد مى‌شود؛ خوشنود و سالم از موانع و ایمن از مفارقت. چرا دوستدار دنیا در وقت مرگ معذّب نباشد؟! و حال آنکه محبوبى به غیر از دنیا ندارد و از وى غصب شده و حائل در میانه به هم رسیده و راه‌هاى تدبیر در بازگشت به محبوب بسته شده است. حقیقت مرگ، نیستى نیست؛ بلکه عبارت است از مفارقت از محبوبات دنیا و واردشدن بر خداى تعالى.^[10]

شعر

«بی مرگ به عمر جاودانی نرسی                            نامرده به عالم معانی نرسی

تا همچو خلیل اندر آتش نروی                              چون خضر به آب زندگانی نرسی»[11]

                                                            ***

«ای بلبل جان چونی اندر قفس تنها                    

تا چند در این تن‌ها مانی تو تنِ تنها

بشکن قفس تن را، تن بس کن تن‌ و تن‌گویان                     

از مزبله و گلخن بخرام به گلشن‌ها

در بیشۀ دام و دَد مأوا نتوان کردن

زین جای مخوف ای‌جان رو جانب مأمن‌ها»[12]

داستان

در آرزوی ماهی

مأمون عباسی به قصد فتح روم لشکر کشید و فتوحات بسیاری کرد. در بازگشت از چشمه‌ای به نام «دیدون» گذشت. آب و هوا و منظرۀ دلگشای سبزه‌زار آنجا چنان فرح‌انگیز بود که دستور داد سپاه همان‌جا توقف کند تا از هوای آن سرزمین استفاده کنند. برای مأمون روی آن چشمه جایگاه زیبایی از چوب آماده کردند. او در آنجا می‌ایستاد و زلالیِ آب را تماشا می‌کرد. روزی مأمون غرق تماشای آب بود که یک‌ماهی بسیار بزرگ و زیبا مانند شمش نقره‌ای آشکار شد. مأمون گفت: هرکس این ماهی را بگیرد، یک‌شمشیر جایزه دارد. یکی از سربازان، خود را در آب انداخت، ماهی را گرفت و بیرون آورد. همین که بالای تخت و جایگاه مأمون رسید، ماهی، خود را به شدت تکان داد و از دست او خارج شد و در آب افتاد. بر اثر افتادن ماهی، مقداری آب بر سر و صورت مأمون ریخت؛ ناگاه لرزش بی‌سابقه‌ای او را فراگرفت. سرباز برای مرتبۀ دوم در آب رفت و ماهی را گرفت. مأمون دستور داد آن را بریان کنند، ولی لرزه به طوری شدت یافت که هرچه لباس زمستانی و لحاف بر او می‌انداختند، آرام نمی‌شد و پیوسته فریاد می‌کشید: سرما، سرما! در اطرافش آتش زیادی افروختند، باز گرم نشد. ماهی بریان را برایش آوردند، اما نتوانست ذره‌ای از آن بخورد. معتصم (برادر مأمون) پزشکان سلطنتی را حاضر کرد. آنها نبضش را گرفتند و گفتند: ما از معالجۀ آن عاجزیم؛ این حرکات نبض، مرگ او را مجسم می‌کند. حال مأمون بسیار آشفته شد و از بدنش عرقی شبیه روغن زیتون خارج می‌شد. در این هنگام گفت: مرا بر بلندی ببرید تا یک‌مرتبه دیگر سپاه و سربازان خود را ببینم.

شب بود، مأمون را به جای بلندی بردند، چشمش به سپاه بی‌کران خود افتاد و گفت: «یا مَن لا یَزولُ مُلکُه، إرحَم مَن قَد زالَ مُلکُه»؛ ای کسی که پادشاهی او را زوالی نیست؛ رحم کن بر کسی که سلطنتش به پایان رسید! او را به جایگاه خودش برگرداندند. معتصم، مردی را گماشت تا شهادتین را برایش بخواند. آن مرد با صدای بلند شهادتین را گفت و او از دنیا رفت و ماهی را نخورد و در محلی به نام «طرطوس» دفن شد.[13]

ادعیه

«مَوْلَایَ یَا مَوْلَایَ أَیَّ الْأَهْوَالِ أَتَذَکَّرُ وَ أَیَّهَا أَنْسَى وَ لَوْ لَمْ یَکُنْ إِلَّا الْمَوْتُ‏ لَکَفَى کَیْفَ وَ مَا بَعْدَ الْمَوْتِ‏ أَعْظَمُ وَ أَدْهَى.»‏[14]

«ای مولا و سرور من! کدام حال ترسناکم را یادآور شوم و کدام را فراموش کنم؟ و اگر فقط مرگ را پیش رو داشتم، برایم کافی بود که بترسم؛ چگونه طاقت بیاورم و حال آنکه بعد از مرگ، دردهای بزرگ‌تر و بیچاره‌کننده‌تری پیش رو خواهم داشت؟!»