d.مراقبه مرحله اول: مراقبه بر حلال و حرام

بر اساس مبانی عملی، اولین منزل سلوک الی ‌الله و اولین منزل مراقبات، حفظ ظاهر احکام شرع مقدس در حلال و حرام الهی است؛ یعنی پس از توبه از گذشته، باید با عزم جزم، تمام سعی بر این باشد که از معاصی الهی و همه گناهان دوری شود؛ در این زمینه، آیت‌الله سیدعلی ‌آقای قاضی{رحمة الله علیه} می‌فرماید: «قبل از هرچیز بر ما واجب و لازم است که با شرایط لازم و نمازهای ویژه توبه نماییم؛ سپس از گناهان کبیره و صغیره به‌ قدر توان دوری نماییم».[48]

در این مراقبه شخص باید در یک یا چند اربعین، مقید باشد که واجبات و محرماتی را که در شرع مقدس اسلام وارد شده، رعایت کند؛ <وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعِقابِ>[49]؛ تا جایی که امتثال فرامین الهی برایش ملکه شود.

لازم است در این مرحله سالک به طور دقیق همه احکام مبتلابه خود را اجتهاداً و یا تقلیداً بداند تا مبادا در اثر جهل به مسئله مرتکب حرامی شود؛ و در این میان، احکام فقهی-اخلاقی در مسائل خانوادگی و روابط اجتماعی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ زیرا بسیاری از متشرعین در احکام نماز و روزه و یا خوردنی‌ها و پوشیدنی‌ها رعایت حدود الهی را می‌کنند، اما در اثر نادانی ناخواسته گرفتار گناهانی چون دروغ، تهمت، غیبت، تحقیر، تعییر و مسائلی از این قبیل می‌شوند که به تصریح روایات، آثار آنها به مراتب از گناهان کبیره بسیار زشت -که هرگز متشرعین به سمت آن نمی‌روند- بالاتر است و برای سالک کدورتی سخت‌تر از سایر گناهان می‌آورد؛ چنان‌که رسول خدا {صلوات الله علیه} در باره غیبت فرمودند: «إِیَّاکُمْ وَ الْغِیبَةَ، فَإِنَّ الْغِیبَةَ أَشَدُّ مِنَ‏ الزِّنَاءِ! قَالُوا: وَ کَیْفَ الْغِیبَةُ أَشَدُّ مِنَ‏ الزِّنَاءِ؟ قَالَ{صلوات الله علیه}: لِأَنَّ الرَّجُلَ یَزْنِی ثُمَّ یَتُوبُ فَیَتُوبُ اللَّهُ وَ إِنَّ صَاحِبَ الْغِیبَةِ لَا یُغْفَرُ لَهُ حَتَّى یَغْفِرَ لَهُ صَاحِبُهُ؛ وَ قَالَ: إِنَّ عَذَابَ الْقَبْرِ مِنَ النَّمِیمَةِ وَ الْغِیبَةِ وَ الْکَذِب»‏[50].[51]

مستحبات در این مرحله، فرع است و سالک باید تمام توان و همت خود را بر حفظ حریم واجبات و محرمات شارع مقدس قرار دهد؛ به این ترتیب که دائماً نفس خود را کنترل نماید تا واجبی از او فوت نشود و یا حرامی از او صادر نگردد. این مراقبه به حسب ظاهر برای همه متشرعین است اما -چنان‌که قبلا اشاره شد- تفاوت سالک با دیگران در این مرحله ترقب دائمی نفس در برابر محرمات الهی است تا مبادا شیطان از دری که هرگز فکر نمی کند بر او حمله کند و او مراقب نباشد: <إِنَّهُ یَراکُمْ هُوَ وَ قَبیلُهُ مِنْ حَیْثُ لا تَرَوْنَهُم‏>[52]؛ در حالی که دیگران تنها هنگام مواجه با حرام مراقبه دارند.

 درباره اهمیت و جایگاه رفیع بندگی و عبودیت مطالبی در مقدمه مطرح گردید؛ بی‌شک اولین قدم و اصلی‌ترین مرتبه ظهور بندگی را در همین مرحله باید جستجو کرد. مگر می‌توان بنده بود و از هوای نفس تبعیت کرد و مرتکب حرام شد؟! مگر بندگی چیزی جز اطاعت اوامر الهی است؟! آیا می‌توان با مبغوضِ محبوب، محبوبِ محبوب شد؟! امیرالمؤمنین{علیه السلام} فرموده است: «طَهِّروا أنفُسَکُم مِن دَنَسِ الشَّهَواتِ، تُدرِکوا رَفیعَ الدَّرَجاتِ»[53]؛ «خود را از پستی شهوت‌ها دور کنید تا به درجات عالی برسید!».

آری! تمام توجه بنده باید به بندگی مولایش باشد و حتی لحظه‌ای را در غفلت از او به سر نبرد.

«حافظ! از دست مده صُحْبتِ آن کِشتىِ نوح     ورنه طوفانِ حوادث، ببرد بنیادت»[54]

شخصی خدمت وجود مبارک امام‌سجاد{علیه السلام} رسید و عرض کرد: فردی گناهکارم و نمی‌توانم صبر بر معصیت داشته باشم، مرا نصیحتی بفرمایید؛ حضرت فرمودند: پنج‌کار انجام بده، سپس هر گناهى دوست داری،‌ مرتکب شو! اوّل آنکه: از روزىِ خدا مخور و هر گناهى می‌خواهى انجام بده! دوّم آنکه: از تحت قیّومیّت و ولایت خدا خارج‏ شو و هر گناهى می‌خواهى انجام بده! سوّم آنکه: براى گناه جایى را بطلب که خدا در آن تو را نبیند و هر گناهى می‌خواهى انجام بده! چهارم آنکه: چون مَلک‌الموت براى گرفتن جان تو آمد، او را از خود دور کن و هر گناهى می‌خواهى انجام بده! پنجم آنکه: چون فرشته پاسدار دوزخ بخواهد تو را در آتش بیفکند، تو در آتش داخل مشو و هر گناهى می‌خواهى انجام بده![55] حضرت{علیه السلام} پنج‌بار عبارتِ «أَذْنِبْ مَا شِئْتَ» را فرمودند تا او متذکر مراقبه شود. واقعا چه کسی می‌تواند از رزق الهی نخورد، از حکومت الهی خارج باشد، در خلوت گناه کند و از مرگ و عقاب الهی فرار کند؟

i.عوامل موفقیت در این مراقبه

موفقیت در این مرحله از مراقبه به عواملی بستگی دارد که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

1- تسلط بر احکام فقهی مورد ابتلا

سالک باید بر تمام مسائل شرعیِ مورد ابتلای خود تسلط و اِشراف کامل داشته باشد؛ یعنی اگر مقلد است، بر احکام رساله عملیه مرجع تقلید خود، و اگر مجتهد است، بر احکام شرعی مورد ابتلای خود -به صورت اجتهادی- تسلط کامل داشته باشد.

اینکه برخی از علمای اخلاق[56] بر مجتهدبودن سالک تأکید داشتند، به این معناست که شخص باید در سیروسلوک مطابقِ شرع مقدس عمل کند؛ برای اطمینان از مطابقت اعمالش با شرع مقدس باید مجتهد باشد تا بفهمد که در هر مسئله تکلیف و حکمش چیست؛ و اگر مجتهد نیست باید جزئیات احکام شرعی خود را بداند و مسائلی را که به آنها مبتلا می‌شود، دقیقاً از رساله عملیه مرجع تقلید خود یاد بگیرد تا ندانسته مبتلا به گناه نشود که در این‌صورت جاهل مقصر است و عقاب خواهد داشت؛ همچنین باید به احکامی که مورد ابتلای اوست ولی در رساله عملیه ذکر نشده است (احکام گناهانی مثل غیبت، دروغ، تهمت، سوءظن و ...) نیز آشنایی و تسلط کامل داشته باشد.

منظور از گناهان در این مرحله، اعم از گناهان صغیره و کبیره است. البته طبق فتوای برخی از فقهای شیعه همه گناهان، کبیره هستند. نباید فراموش کرد که سبک‌شمردن اوامر و نواهی شرعی نیز از گناهان بزرگ می‌باشد. در این زمینه حضرت علی{علیه السلام} می‌فرماید: «أشَدُّ الذُّنوبِ ما استَخَفَّ بهِ صاحِبُهُ»[57]؛ «بدترین گناه آن است که گناهکار، آن را سبک شمارد».

استخفاف اوامر الهی[58] (سبک‌شمردن دستورات پروردگار) یکی از گناهان کبیره است که اوامر ندبی (مستحب) را نیز دربر می‌گیرد؛ یعنی سبک‌شمردن یک‌امر مستحب نیز گناه است؛ مثلاً شرکت در نماز جماعت مستحب است، اما اگر کسی به دلیل بی‌احترامی و بی‌اهمیتی به نماز جماعت در آن شرکت نکند، مرتکب گناه کبیره شده است؛[59] بنابراین هرگز گناه کبیره محدود به همین گناهان بیّن شرعی، مثل شراب‌خواری و قمار و غیبت نیست.

2- دائمی‌بودن، رمز اثرگذاری مراقبه

مراقبه از مراحل ساده‌تر آغاز می‌شود و به‌تدریج دقیق و سخت ‌تر می‌گردد؛ پس باید همیشگی باشد. استاد آیت‌الله سعادت‌پرور{رحمة الله علیه} می‌فرمود: محاسبه و مراقبه را باید در تمام گفتار و کردارتان داشته باشید، نه اینکه سالی یک‌مرتبه یا ماهی یک‌مرتبه، بلکه شبانه‌روزی یک‌مرتبه، اگر نگوییم: ساعتی یک‌مرتبه محاسبه؛ و هر آنی مراقبه لازم است.[60]

روزی حضرت موسی{علیه السلام} به خداوند متعال عرض کرد: خدایا! گاهی اوقات در موقعیتی قرار می‌گیرم که از توجه به تو شرم می‌کنم؛ خداوند به او ‌فرمود: در هر حالی مرا یاد کن!^[61] یعنی در همه‌حال و همه‌جا دائم‌الذکر بوده و توجه قلبی به مولای خود داشته باش!

کسی که مراقبه دارد، اولاً همه همت خود را برای سلوک متمرکز می‌کند؛ زیرا سلوک انرژی زیادی می‌خواهد؛ ثانیاً نفسش عادت می‌کند که تحت کنترل باشد. وقتی قلب دائماً مراقب بود و تحت کنترل قرار گرفت، دائماً در حال عبادت است و همین عبادت دائمی موجب تقرب می‌شود. کسی که از ابتدای صبح مراقب است گناه نکند، حتی اگر با گناه نیز روبرو نشده باشد، به سرعت ملکه تقوا و ورع در او به وجود می‌آید؛ مثلاً کسی که مراقب است چشمانش هرزه‌گردی نکند، وقتی در فضای مجازی به دنبال موضوعی می‌گردد، کنترل شده عمل می‌کند تا مبادا چشمانش گرفتار گناه شود. کسی که مراقب است گوشش هرزه‌گردی نکند، اگر ببیند کسی حرف درِ گوشی با دوستش می‌زند، تلاش نمی‌کند از سخنان او مطلع شود؛ یا مثلا بدون اجازه به نوشته یا گوشی موبایل دیگران نگاه نمی‌کند؛ پیامبر اکرم{صلوات الله علیه} در روایتی فرمودند: «مَنْ نَظَرَ فی کِتَابِ أَخیهِ بغَیرِ إِذْنِه، فکَأَنَّما یَنْظُرُ فی النَّار»[62]؛ «کسی که به نوشته برادر مؤمنش بدون اجازه او نگاه می‌کند، گویا به آتش جهنم نگاه می‌کند». چه بسیار اختلافات خانوادگی که به خاطر رعایت‌نکردن همین دستورات پیش می‌آید.

3- استقرار در هر مرحله، لازمه قدم‌گذاشتن در مرحله بعد

 علامه بحرالعلوم{رحمة الله علیه} در رساله «سیروسلوک» می‌فرماید: «و باید درجةً فدرجةً بالا رفت تا جمیع اعضا و جوارح را از حظّ آنها از ایمان عطا کرد و هیچ عضوی نماند که از حظّ خود بی‌نصیب بماند؛ و کار را به جایی برساند که جمیع حظوظ هر عضوی از اعضای ظاهره و باطنه از ایمان [مربوطه] به او عطا شود. یعنی اوامر و نواهی حتمیه و تنزیهیه که با اهمال جزئی از آنها به همان مقدار از ایمانش ناقص می‌شود و نمی‌تواند به عالم بالاتر برود را رعایت کند».[63] ازاین‌رو، منازل سلوک را اربعین به اربعین گرفته‌اند تا نفس سالک در هر مرحله از مراقبه بهره کافی از آن منزل ببرد و فضائل آن مرتبه در او ملکه شود و آثار اربعین در جانش نهادینه شود؛ و همه جنود شیطان در آن مرحله از خفایای ضمیر او رخت بربندد، زیرا ممکن است شخصی چشم خود را در مرحله اول کنترل کند، اما گوش و یا زبان خود را در برابر گناه کنترل نکرده باشد؛ به ‌ویژه زبان که خیلی دیر تحت کنترل درمی‌آید. اساتید اخلاق توصیه می‌کردند: سالک آن‌قدر در آن مرحله بماند تا تمام جوارحش با آن مرتبه به راحتی همراهی کنند. دلیل نتیجه نگرفتن برخی افراد -علی رغم عمل به دستورات- عجله آنها در طی منازل قبل از ملکه‌شدن همه جوارح در آن مرتبه است.

«خلیلىّ قطّاع الطّریق إلى الحمى‏                       کثیر و لکن واصلوه قلیل»[64]

افراد بسیاری در راه سیروسلوک قدم می‌گذارند، اما تعداد کمی به نتیجه می‌رسند.

«ألا یا أیُّهَا السّاقى! أدِرْ کَأْساً وَ ناوِلْها

که عشق آسان نمود اوّل، ولى افتاد مشکل‌ها»[65]

ii.علامت قبولی مراقبه مرحله اول

علامت موفقیت در این مرحله این است که انسان آرام‌آرام از نماز و عباداتش لذت می‌برد و محبتش به خدا افزون می‌گردد؛ البته این اتفاق زمانی می‌افتد که قلب از حرام پاک شود و مقبول درگاه الهی واقع گردد. تا وقتی که ظرف قلب از حرام پاک نشود، هرقدر هم انسان با عبادت مأنوس شود و قرآن و ذکر و دعا بخواند، احساس انس و محبت نمی‌کند؛ اما به‌ محض‌ اینکه قلب او پاک می‌شود، با یک‌ذکر «یا حسین{علیه السلام}» و یا با شنیدن یک‌آیه قرآن منقلب می‌شود. اگر آیات قرآن و یا بیانات اولیای الهی بر قلب تأثیر نمی‌گذارد، به واسطه قساوت دل و آلودگی به گناه است.

اگر انسان به درستی پا به میدان بگذارد و بعد از توبه صحیح بنا را بر انجام درست مراقبه قرار دهد، محبوب الهی می‌گردد و خداوند از او راضی می‌شود و منازل سلوک را یکی بعد از دیگری طی می‌کند. امام‌باقر{علیه السلام} می‌فرمایند: «فَإِنَّ اللَّهَ؟عز؟ إِذَا أَحَبَّ عَبْداً رَضِیَ عَنْهُ بِالْیَسِیرِ»[66]؛ «همانا خداوند؟عز؟ وقتی بنده‌ای را دوست بدارد، عمل کم او را نیز می‌پذیرد»؛ خودت را در هر مرحله‌ای که هستی، پاک کن و مطمئن باش که همان عبادت کم نیز برای تو مقرِّب است!

باید توجه داشت که مراقبه بر حلال و حرام زمان‌بر است و با یک‌اربعین کار به جایی نمی‌رسد؛ این مراقبه به حدی باید تکرار شود تا ملکه ورع و پرهیز از گناه در انسان به وجود آید و روح از محرمات انزجار پیدا کند. از خداوند منان چنین درخواست می‌کنیم:

«اللَّهُمَّ ارْزُقْنَا تَوْفِیقَ الطَّاعَةِ وَ بُعْدَ الْمَعْصِیَةِ وَ صِدْقَ النِّیَّة وَ طَهِّرْ بُطُونَنَا مِنَ الْحَرَامِ وَ الشُّبْهَةِ وَ اکْفُفْ أَیْدِیَنَا عَنِ الظُّلْمِ وَ السِّرْقَةِ وَ اغْضُضْ أَبْصَارَنَا عَنِ الْفُجُورِ وَ الْخِیَانَةِ وَ اسْدُدْ أَسْمَاعَنَا عَنِ اللَّغْوِ وَ الْغِیبَة.»[67]

«خدایا ما را توفیق طاعت و دورى از معصیت و نیت خالصانه روزى گردان، و شکم ما را از غذاى حرام و شبهه پاک دار و دست ما را از ظلم به خلق ‏و سرقت نگهدار و چشم ما را از نابکارى و خیانت ببند و گوش ما را از شنیدن سخن بیهوده و غیبت بندگانت مسدود گردان!»

«به صد امیّد نهادیم در این مرحله پاى             اى دلیل دلِ گمگشته، فرو مگذارم»[68]

e.محاسبه

محاسبه به معنای حسابرسی دقیق اعمال و اعتقادات بر اساس مرتبه‌ای است که سالک در آن قرار دارد. این امر در دستورات سلوکی در دو مورد مطرح می‌شود:

1. یکی بعد از مقام یقظه و در ابتدای راه؛ و اینکه قلب انسان به واسطه گناه دچار قساوت و گرفتگی می‌شود و این امر در درجه اول به واسطه افکار و اعتقادات شرک‌آلود و در درجه دوم اعمال و رفتار آلوده‌ای است که برخاسته از اعتقادات فاسد به وجود می‌آید؛ چنان‌که خداوند متعال درباره قوم یهود به واسطه سطحی‌نگری در اعتقادات و در نتیجه، افکار شرک‌آلود و به دنبال آن، جسارت‌ها و بی‌ادبی‌هایی که نسبت به خداوند؟ج؟ و حضرت موسی{علیه السلام} در قضیه ذبح گاو و موارد مشابه دیگر انجام دادند، می‌فرماید: <ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ فَهِیَ کَالْحِجارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً>[69]؛ بنابراین شخص در ابتدای راه باید با محاسبه دقیق ابتدا اعتقادات ناصحیح را شناسایی کرده، سپس با مطالعه رساله عملیه احکام دینی مبتلابه را بشناسد و در نتیجه، علماً و عملاً تلاش کند که رگه‌های شرک را در اعمال و اعتقادات خود شناسایی و اخراج نماید. روش عملی این مهم چنین است که بعد از اصلاح اعتقادات و آموختن اصول صحیح دین نزد استادی وارسته و آشنا به مبانی عقلی، محاسبه‌ای دقیق از ابتدای بلوغ بر اعمال خود داشته باشد و گناهانی را که مرتکب شده، در نظر بگیرد و سپس از گذشته خود توبه کند.
2. محاسبه دوم در هر روز برای سنجش میزان موفقیت در مراقبات روزانه انجام می‌شود؛ به این معنا که سالک به چه اندازه توجه به اجرای مراقبه خود در طول روز داشته است.

نکته مهم آنکه، محاسبه در هر مرتبه از مراقبه باید متناسب با همان مرحله باشد. محاسبه نامناسب شبیه این است که از دانش‌آموز ششم ابتدایی انتظار پاسخگویی به سؤالات امتحان دوم دبیرستان را داشته باشیم؛ روشن است که نمره نمی‌آورد و دائما خود را متهم می‌کند، اشکال کار را از خود می‌بیند و مأیوس می‌شود؛ پس محاسبه باید بر مبنای مراقبه و متناسب با آن باشد. غرض آنکه در سلوک باید با نفس همراهی کرد تا کم‌کم بتواند بار سنگین دستورات را تحمل نماید؛ زیرا فشار نامناسب و انجام دستورات سنگین و ناهماهنگ با مرتبه مراقبه موجب افسردگی و عقب‌زدن نفس می‌شود و سالک را از راه باز می‌دارد. حضرت امیرالمؤمنین{علیه السلام} می‌فرمایند: «خادِعْ نَفسَکَ فی العِبادَةِ و ارفُقْ بِها و لا تَقهَرْها، و خُذْ عَفوَها و نَشاطَها، إلّا ما کانَ مَکتوباً عَلَیکَ مِنَ الفَریضَةِ؛ فإنَّهُ لا بُدَّ مِن قَضائها وَ تَعاهُدِها عِندَ مَحَلِّها»[70].

i.اهمیت محاسبه نفس در قرآن

خداوند متعال در قرآن کریم از محاسبه و بازخواست دقیق روز قیامت خبر می‌دهد؛ به ‌گونه‌ای ‌که کوچک‌ترین اعمال و گفتار انسان -حتی به اندازه مثقال ذره‌ای- مورد حسابرسی قرار خواهد گرفت؛ غرض از این‌گونه هشدارها، اشاراتی به حسابرسی دقیق خود در همین دنیاست؛ زیرا اگر رابطه حیات دنیوی و اخروی رابطه ظاهر و باطن یک‌حقیقت است، بنابراین حقیقت اعمال به صورت مناسب خود در آخرت آشکار می‌شود؛ و حسابرسی دقیق در اعمال خود در دنیا در حقیقت، حسابرسی و اصلاح باطن اعمال در قیامت است که هر مقدار دقیق‌تر باشد، حسابرسی در آخرت را سبک‌تر می‌کند. اینکه در بیانات اولیای الهی آمده است که قبل از آنکه دیگران به حساب شما برسند و فرصتی برای توبه نباشد و تنها شرمندگی و حسرت باقی بماند، خودتان به حساب خود رسیدگی کنید و تا فرصت باقی است، جبران کنید:

1. <وَ إنْ کانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ اتَیْنا بِها وَ کَفى‏ بِنا حاسِبینَ‏>[71]؛ «اگر [عملِ انسان] هم‌وزن دانۀ خردلی باشد آن را [برای سنجش به عرصۀ قیامت] می‌آوریم»؛
2. <فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ 7 وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرّاً یَرَهُ>[72]؛ «پس هرکس هم‌وزن ذرّه‌ای نیکی کند، آن را می‌بیند و [نیز] هرکس هم‌وزن ذرّه‌ای بدی کند، آن را می‌بیند»؛
3. <وَ کُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فی‏ عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ کِتاباً یَلْقاهُ مَنْشُورا 13 اقْرَأْ کِتابَکَ کَفى‏ بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسیباً>[73]؛ «و کارنامه و نامه اعمال هر انسانى را بر گردنش آویخته‏ایم؛ و روز قیامت، کتابى براى او بیرون مى‏آوریم که آن را در برابر خود، گشوده مى‏بیند! (13) به او می‌گوییم: کتاب [عمل] خود را بخوان! کافی است که امروز خودت بر خود حسابگر باشی».

محاسبه‌ای که موجب نجات انسان از حساب آخرت است، این است که شخص پیش از حضور در موقف حسابرسی محشر، دقیقا به حساب اعمال و گفتار و کردار خود برسد و حرکات و سکنات خود را با میزان و قانون شرع بسنجد تا در روز قیامت، حساب او آسان گردد.

ii.اهمیت محاسبه در کلام معصومین؟عهم؟

در بیانات اهل‌بیت عترت و طهارت؟عهم؟ نیز سفارش‌های فراوانی پیرامون محاسبه شده است. مفاد روایات این است که تا وقتی انسان در زندگی خود محاسبه درستی نداشته باشد، مراقباتش نیز اثر نخواهد داشت. اهمیت محاسبه نفس در مراقبات سلوکی تا به آنجاست که برخی از بزرگان عرصه سلوک، مانند جناب سیدبن‌طاووس{رحمة الله علیه} کتاب مستقلی در «محاسبةالنفس» نگاشته‌اند.

- امام‌کاظم{علیه السلام} می‌فرماید: «لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ یُحَاسِبْ نَفْسَهُ فِی کُلِّ یَوْمٍ»^[74]؛ «کسی که هرروز از خودش حساب نکشد، از شیعیان ما نیست»؛

- رسول‌خدا{صلوات الله علیه} فرموده‌اند: «حَاسِبُوا أَنْفُسَکُمْ‏ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبُوا وَ زِنُوا قَبْلَ أَنْ تُوزَنُوا وَ تَجَهَّزُوا لِلْعَرْضِ الْأَکْبَرِ»[75]؛ «پیش از آنکه به حساب شما برسند، خود حسابگر خویش باشید و قبل از اینکه اعمال شما را بسنجند، اعمال خود را وزن کنید و براى روز قیامت خویشتن را آماده سازید»؛

- در روایتی از رسول اکرم{صلوات الله علیه} نقل است که ایشان می‌فرماید: من در شب معراج وارد عوالم مختلف شدم و بهشت و جهنم را دیدم؛ بر درهای جهنم کلماتی نوشته شده بود؛ بر در هفتم این سه‌جمله بود: «حَاسِبُوا أَنْفُسَکُمْ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبُوا وَ وَبِّخُوا أَنْفُسَکُمْ قَبْلَ أَنْ تُوَبَّخُوا ادْعُوا اللَّهَ؟عز؟ قَبْلَ أَنْ تَرِدُوا عَلَیْهِ وَ لَا تَقْدِرُونَ عَلَى ذَلِک»^[76]؛ «خودتان را به حساب بکشید قبل از اینکه دیگران شما را پای حساب بکشند؛ خودتان را توبیخ کنید قبل از اینکه دیگران شما را توبیخ کنند؛ و خدا را بخوانید قبل از اینکه بر او وارد شوید و دیگر قادر به دعاکردن نباشید».

iii.زمان محاسبه

در طول شبانه‌روز حداقل یک‌بار باید محاسبه داشته باشیم و چنان‌که کاسبان در محاسبات مالی خود با دقت دخل و خرج را می‌سنجند تا روشن شود چقدر سود یا زیان داشته‌اند، انسان نیز در زمان مناسبی که امورات مختلف او را مشغول نکند باید مروری بر اعمال روزانه خود داشته باشد؛ و اعمالش را با ملاک‌های شرعی و مرتبه مراقبه خود بسنجد که تا چه میزان موفق به رعایت حدود مراقبات خود شده است. توصیه جناب ابن‌طاووس{رحمة الله علیه} این است که انسان در آخر شب و قبل از خواب دقایقی را به محاسبه اعمال خود بپردازد.[77] انسان قبل از اینکه به بستر برود، در گوشه‌ای بنشیند و محاسبه کند. کسانی که قبل از خواب قرآن می‌خوانند[78] نیز می‌توانند دقایقی بعد از تلاوت قرآن محاسبه کنند. البته بهتر است محاسبه در بستر خواب انجام نشود؛ چون زمان‌‌هایی که انسان خسته است، وقتی وارد بستر خواب می‌شود، خواب بر او غلبه می‌کند و نمی‌تواند محاسبه خوبی داشته باشد. مناسب‌تر این است که محاسبه پس از تعقیبات نماز عشا انجام شود.[79]

iv.محاسبه‌های دوره‌ای

توصیه دیگر سیدابن‌طاووس{رحمة الله علیه} این است که انسان علاوه بر محاسبه در هر روز، به صورت هفتگی، ماهیانه و در پایان سال، و نیز در روزهای دوشنبه و پنجشنبه هر هفته نیز محاسبه داشته باشد.[80]

امام‌صادق{علیه السلام} فرموده‌اند: «حَقٌّ عَلَى کُلِّ مُسْلِمٍ یَعْرِفُنَا أَنْ یَعْرِضَ عَمَلَهُ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ عَلَى نَفْسِهِ فَیَکُونَ مُحَاسِبَ نَفْسِهِ فَإِنْ رَأَى حَسَنَةً اسْتَزَادَ مِنْهَا وَ إِنْ رَأَى سَیِّئَةً اسْتَغْفَرَ مِنْهَا لِئَلَّا یَخْزَى یَوْمَ الْقِیَامَة»[81]؛ بر هر مسلمانی که ما را می‌شناسد و شیعه است، لازم است در هر شبانه‌روز اعمالش را بر خود عرضه کند و از خودش حساب بکشد؛ اگر در اعمال خود «حسنه» می‌بیند، خوشحال شود و اگر سیئه‌ای مرتکب شده، استغفار کند تا در روز قیامت شرمنده و خوار نگردد.

انسان وقتی محاسبه می‌کند، خوب است نموداری از میزان موفقیت خود در مراقبه را ترسیم کند[82] و در دوره‌های زمانی هفتگی و ماهانه، آن را مورد ارزیابی قرار دهد. این نمودار نشان می‌دهد که آیا روند عمل به مراقبه در حال بهبودی است؟

پیشوای ششم شیعیان{علیه السلام} چنین فرموده است: «مَنِ اعْتَدَلَ یَوْمَاهُ فَهُوَ مَغْبُونٌ، وَ مَنْ کَانَ غَدُهُ شَرَّ یَوْمَیْهِ فَهُوَ مَفْتُون‏ وَ مَنْ لَمْ یَتَفَقَّدِ النُّقْصَانَ فِی نَفْسِهِ دَامَ نَقْصُهُ، وَ مَنْ دَامَ نَقْصُهُ فَالْمَوْتُ خَیْرٌ لَهُ، وَ مَنْ أَذْنَبَ مِنْ غَیْرِ تَعَمُّدٍ کَانَ لِلْعَفْوِ أَهْلًا» [83]؛ کسی که دو روزش مثل هم باشد، مغبون است؛ اگر کسی گناهان امروزش بیشتر از گناهان دیروزش باشد، بداند که مفتون است و گرفتار ابلیس شده است؛ کسی که محاسبه دقیق نداشته باشد و چالش‌های نفسش را پیدا نکند، بداند که نقصش رو به ازدیاد خواهد رفت و شیطان از آنجایی که نمی‌داند، به او حمله می‌کند. چنین کسی اگر بمیرد برایش بهتر است! کسی که هرچه از عمرش بیشتر می‌گذرد نامه عملش سیاه‌تر می‌شود، اگر مرگ خود را از خدا بخواهد برایش بهتر است؛ مرگ برای چنین انسانی، نوید خوشبختی است؛ زیرا از استدراج الهی نجات پیدا می‌کند؛ زیرا خداوند متعال می‌فرماید: <وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذینَ کَفَرُوا أَنَّما نُمْلی‏ لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلی‏ لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهین>[84]؛ کافران خیال نکنند اگر عمرشان طولانی است، به نفعشان است، بلکه ما به آنها مهلت می‌دهیم تا گناهانشان بیشتر شود.

v.نحوه محاسبه

اهل‌بیت؟عهم؟ درباره چگونگی محاسبه نیز رهنمودهایی بیان فرموده‌اند. امام‌کاظم{علیه السلام} می‌فرماید: کسی که هر روز به حساب اعمال خود نرسد از ما نیست؛ اگر کار نیک کرده است، از خداوند توفیق بیشتر بخواهد و اگر مرتکب گناه شده است، استغفار کند.[85] محاسبه آن است که انسان به حساب اعمالش برسد، خوب و بد آن را با دقت ارزیابی کند، خود را به خاطر گناهانش ملامت کند، از خدا آمرزش بطلبد، بر کارهای نیک که توفیق انجامش را داشته است، خدا را شکر گوید و توفیق بیشتر از خداوند متعال بخواهد.

در روایتی از حضرت علی{علیه السلام} سؤال شد که چگونه محاسبه کنیم؟ فرمودند: انسان باید هنگام صبح و شام[86] به خودش مراجعه کند و همان سؤالی که خداوند از او خواهد کرد را از خود بپرسد: تو یک‌روز از سرمایه گرانبهای عمرت را مصرف کردی؛ در مقابلش چه به‌دست آوردی؟ آیا خدا را ذکر کردی و به ستایش او پرداختی؟ آیا حق برادر مؤمنت را ادا کردی؟ آیا گرفتاریِ کسی را برطرف کردی؟ آیا از برادر مؤمنت دفع غیبت کردی و از حق او در برابر دیگران دفاع کردی؟[87]بر مبنای آیه شریفۀ >وَ إِنَّ یَوْماً عِنْدَ رَبِّکَ کَأَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّون>[88]، هر روزی که انسان در دنیا گذرانده است، معادل هزارسال در عالم برزخ است؛ به‌ عبارت ‌دیگر، تقرّب یا تبعّد در هر روزِ عالم دنیا معادل هزارسال تقرّب یا تبعّد در عالم برزخ است؛ پس انسان باید قدر و منزلت تک‌تک لحظات عمرش را بداند.

حضرت علی{علیه السلام} در این روایت -بنابر سطح درک مخاطب و یا دلایل دیگر- به مراحل ابتدایی محاسبه -که وظیفه همگان است- اشاره کرده‌اند و به مسائل عمیق‌ معنوی، همچون تلاش برای حفظ حضور قلب در عبادات و مبارزه با رذایل اخلاقی و مراقبات در مراحل بالاتر که همگی مراتب و مقامات ذکر است، نپرداخته‌اند.

vi.نکات مهم محاسبه

محاسبه صحیح نیازمند توجه به نکات مهم ذیل است:

1-دقت در محاسبه

در محاسبه نباید عجله نمود و سریع عبور کرد، بلکه باید با دقت تمام کارها را به‌یاد آورد و محاسبه کرد. اینکه برخی در ابتدای اربعین بانشاطند و مراقبه دقیق دارند اما کم‌کم مراقبه آنها ضعیف می‌شود و نشاط روزهای اول را ندارند، نشان از ضعف در محاسبه‌ است. محاسبه سطحی این‌گونه است که به سرعت مروری بر ساعات روز خود کند و با خود بگوید: صبح که از خواب بیدار شدم، فلان کار را انجام دادم؛ بعد ظهر و شب نیز همین‌طور! این محاسبه فایده‌ای ندار‌د. محاسبه باید این‌طور باشد که مثلا ساعت پنج صبح از خواب بیدار شدم؛ و لحظه‌ای بعد فلان کار را کردم و سپس آن کار دیگر و... ؛ همین‌طور ساعت به ساعت کارهای خود را بر اساس عهدی که در مراقبه بسته، به یاد بیاورد و محاسبه کند که چقدر منطبق بر مراقبه او بوده است؛ و موارد خلاف را با ذکر دلیل یادداشت کند؛ زیرا موارد نقض عهد در مراقبات برای افراد مختلف زماناً و مکاناً تکراری است و چه بسا فردا نیز در همان موارد و مواقع، گرفتار نقض عهد ‌شود؛ پس با یادداشت‌کردن فراموش نمی‌کند و گرفتار غفلت نمی‌شود. بعد از چنین محاسبه‌ای، استغفار نماید.

از جمله خواص توجه به ادعیه ساعات روز که شیخ‌بهایی{رحمة الله علیه} در کتاب «مفتاح‌الفلاح»[89] نقل کرده‌اند و مورد توجه اهل معنا بوده است، شرطی‌شدن انسان برای محاسبه لحظات روز است تا انسان به‌ محض‌ اینکه دچار غفلت شد، زمان دعا فرا برسد و دوباره متوجه و متذکر گردد.

2-پرهیز از مداهنه (سستی) در هنگام محاسبه

نکته مهمی که باید در بحث محاسبه مورد توجه قرار گیرد، پرهیز از مداهنه با نفس و گرفتارشدن به تلبیس‌های شیطانی در محاسبه است. یکی از حیله‌های شیطان در هنگام محاسبه، بهانه‌تراشی و توجیه است؛ برای مثال، وقتی شخص هنگام محاسبه می‌بیند غیبت کسی را کرده است، به جای استغفارکردن شروع به توجیه می‌کند و با خود می‌گوید: در آنجا من باید دفع ظلم[90] می‌کردم و یا عبرتی را بیان می‌نمودم. در واقع، او با چنین مداهنه‌ای می‌خواهد خودش را تبرئه کند.

درباره سخت‌گیری در محاسبه، پیغمبر اکرم{صلوات الله علیه} چنین فرموده‌اند: «لَا یَکُونُ الْعَبْدُ مُؤْمِناً حَتَّى یُحَاسِبَ نَفْسَهُ أَشَدَّ مِنْ مُحَاسَبَةِ الشَّرِیکِ شَرِیکَهُ وَ السَّیِّدِ عَبْدَه»[91]؛ «هیچ بنده‌ای را نمی‌توان مؤمن نامید، مگر اینکه هنگام محاسبه، سخت‌تر از محاسبه یک‌شریک از شریکش، از نفس خود حساب بکشد». دو نفر که شریک هم هستند، وقتی می‌خواهند سود و زیان را بین خود تقسیم کنند، ریزبه‌ریز حساب‌ها را بررسی می‌کنند؛ هرچه طرف مقابل می‌خواهد بهانه‌جویی کند تا منافع را به طرف خود ببرد، شریکش بهانه‌‌ها را پاسخ می‌دهد! مؤمن هنگام محاسبه، از این هم سخت‌تر از خودش حساب می‌کشد. وقتی مولا، عبدش را برای انجام کاری می‌فرستد، بنده باید وظیفه‌اش را انجام دهد؛ اگر دست خالی برگردد و بهانه بیاورد، این‌طور نیست که مولا به سادگی عذر او را بپذیرد؛ بلکه راهِ هر بهانه‌ای را بر او می‌بندد.

در روایت دیگری از رسول اکرم{صلوات الله علیه} آمده است که فرمودند: «لَا یَکُونُ الرَّجُلُ مِنَ الْمُتَّقِینَ حَتَّى یُحَاسِبَ نَفْسَهُ أَشَدَّ مِنْ مُحَاسَبَةِ الشَّرِیکِ شَرِیکَهُ فَیَعْلَمَ مِنْ أَیْنَ مَطْعَمُهُ وَ مِنْ أَیْنَ مَشْرَبُهُ وَ مِنْ أَیْنَ مَلْبَسُهُ أَ مِنْ حِلٍّ أَمْ مِنْ حَرَام‏»[92]؛ «ما هیچ شخصی را متّقی نمی‌دانیم، مگر اینکه سخت‌تر از حساب کشیِ یک‌شریک از شریکش، از نفس خود حساب بکشد؛ تا بداند غذا و نوشیدنی و لباسش از کجا بوده است، از حرام بوده یا از حلال؟».

3-نوشتن خطاها

گناهان مبتلابه افراد گوناگون، متفاوت است و هرکس بنابر شرایط جسمی و خانوادگی و شغلی‌اش در معرض گناهان معین و محدودی قرار دارد. مثلا افراد متدین معمولاً در معرض گناهان کبیره‌ای چون شراب‌خواری و قمار نیستند؛ حتی زمینه این گناهان هم شاید برایشان ایجاد نشود اما زمینه گناهانی مانند غیبت، تهمت، دروغ، ظلم و... تقریبا برای همه وجود دارد. انسان با آگاهی از احکام گناهان و محاسبه دقیق و نوشتن آنها که در کجا و چگونه مبتلا به آن گناه می‌شود، می‌تواند موارد خطاهای تکراری خود را کشف کرده و در موارد بعدی، در مواجهه با آن موقعیت‌ها با آمادگی بیشتری خود را حفظ کند. مثلاً در محاسبه به این نتیجه می‌رسد که در مکان خاص مبتلا به غیبت می‌شود؛ بنابراین در روزهای بعد یا خود را در آن مکان قرار ندهد و یا اگر ناچار است، با دقت و کنترل بیشتری حاضر گردد. به تعبیر دیگر، اگر گناه، حمله شیطان و تیرهای مسموم اوست، انسانی که در معرض خطر قرار ندارد، حالت دفاعی به خود نمی‌گیرد؛ اما وقتی از جایی عبور می‌کند که می‌داند در معرض خطر است، حالت دفاعی گرفته و بیشتر مراقب است. اگر انسان به ‌راحتی در معرض گناه قرار بگیرد، مانند کسی است که بدون آمادگی قبلی در معرض حمله دشمن قرار گرفته است؛ چنین انسانی قطعاً ضربه می‌خورد.

سالک زمانی آمادگی مواجهه با گناه را دارد که کاملاً کاربردی و به صورتی که گفته شد، محاسبه کند؛ البته در ابتدا ممکن است کمی سخت باشد، ولی به‌ تدریج آسان می‌شود. در واقع، او باید هنگام محاسبه، چالش‌های خود را کشف کند تا وقتی دوباره در آن موقعیت قرار می‌گیرد، مرتکب گناه نشود. فراوان دیده می‌شود که افراد پس از انجام دستورات در یک‌اربعین احساس می‌کنند تغییر محسوسی نکرده اند؛ باید متوجه بود که مشکل اساسی، ضعف محاسبه است.

در محاسبه لازم است انسان ایرادات خود را به صورت کاملاً دقیق مکتوب کند؛ یعنی موقعیت‌هایی که دچار گناه شده‌ یا واجبی را ترک کرده‌ است، با ذکر علت، وقوع در گناه یا ازدست‌رفتن مراقبه را بنویسد تا در روز بعد یا موقعیت مشابه دچار همان لغزش نشود؛ مثلاً بنویسد: امروز نماز صبح من قضا شد؛ دلیلش چه بود؟ آیا به خاطر دیرخوابیدن بود یا مربوط به غذای سنگین دیشب؟ و یا مراوده با فلان فرد نامناسب و اموری از این قبیل.

4-توبیخ نفس در صورت تخطی (معاتبه)

معاتبه یعنی اگر سالک بدون عذر، بر خلاف مراقبه عمل کرد، باید خود را توبیخ کند؛ البته معاتبه باید متناسب با مرتبه مراقبه باشد و سخت گیری زودهنگام به یأس می‌انجامد و نشاط در عبادت اصل اولی در سیر معنوی است؛ مثلا در مراقبه مرحله اول، توبیخ بر مبنای ترک واجب و انجام حرام است؛ نه اینکه اگر نتوانست نماز شب بخواند، خودش را توبیخ کند.

5-خلوت‌داشتن هنگام محاسبه

محاسبه باید در زمانی انجام شود که سالک بتواند با خود خلوت کند و با تمرکز محاسبه نماید. امیرالمؤمنین، حضرت علی{علیه السلام} می‌فرماید: «مَا أَحَقَّ الْإِنْسَانَ أَنْ تَکُونَ لَهُ سَاعَةٌ لَا یَشْغَلُهُ عَنْهَا شَاغِلٌ یُحَاسِبُ فِیهَا نَفْسَهُ فَیَنْظُرُ فِیمَا اکْتَسَبَ لَهَا وَ عَلَیْهَا فِی لَیْلِهَا وَ نَهَارِهَا»[93]؛ انسان باید زمانی را در هر شبانه‌روز با خود خلوت کند و به محاسبه بپردازد؛ تا ببیند به نفع و یا به ضرر خود چه چیزهایی کسب کرده است. در این مرحله معنایش این است که ببیند چقدر واجب انجام داده و چقدر حرام مرتکب شده است. در این روایت، به زمانِ مشخصی اشاره نشده است. در روایت دیگری از امام‌صادق{علیه السلام} توصیه به محاسبه هنگام خواب شده است: «إِذَا آوَیْتَ إِلَى فِرَاشِکَ فَانْظُرْ مَا سَلَکْتَ فِی بَطْنِکَ وَ مَا کَسَبْتَ فِی یَوْمِکَ وَ اذْکُرْ أَنَّکَ مَیِّتٌ وَ أَنَّ لَکَ مَعَادا»[94]؛ وقتی به بستر رفتی، ببین چه چیزی در شکمت وارد کردی و نیز به‌یاد بیاور که روزی خواهی مُرد و معاد را در پیش داری! این معنای ظاهری این روایت است؛ اگر کمی عمیق‌تر نگاه شود، بر اساس روایتِ «إِنَّ النَّوْمَ أَخُ الْمَوْت‏»[95]، گویا همین الان می‌خواهند انسان را رو به ‌قبله کنند؛ معلوم نیست وقتی می‌خوابد، زنده بیدار می‌شود. انسان وقتی می‌خوابد، روح از بدنش مفارقت می‌کند و از این‌ جهت، شبیه مرگ است؛ بهتر است قبل از مرگ حسابش را با خدا تسویه کند؛ اگر لازم است، استغفار کند و اگر حق‌الناسی به گردن دارد، بنویسد.

برخی از علمای بزرگوار ما حتی در زمان جوانی، به‌ محض‌ اینکه بدهی کوچکی به یک‌مغازه‌دار پیدا می‌کردند، می‌نوشتند و می‌گفتند: معلوم نیست وقتی شب خوابیدیم، بیدار بشویم!

انسان باید همیشه به ‌یاد داشته باشد که روزی خواهد مُرد و سعی کند حسابش را با همه تسویه کند. خوشا بنده‌ای که پیش از حسابرسی در محضر عدل الهی ، به حساب خود پرداخته و خطاهای خود را قبل از توبیخ الهی، با استغفار و اصلاح عمل پاک نماید؛ و در نظر داشته باشد که هرچند خداوند ارحم‌الراحمین است اما برای ستمگران و گناهکاران، اشدّالمعاقبین است.[96]

«تو مگو ما را بدان شه،‌ بار نیست                    با کریمان کارها دشوار نیست»[97]

vii.گزارش محتوا

محتوای اربعین اول ذیل چهارمحور انتخاب شده است:

• انجام واجبات: ده‌روز؛
• ترک محرمات: دوازده‌روز؛
• مصادیقی از واجبات در شرع مقدس اسلام: هشت‌روز؛
• برخی از گناهان در دین مبین اسلام[98]: ده‌روز.