«دروغ»، در ثقلین
الف. در قرآن
<اِنَّما یَفْتَرِى الکَذِبَ الَّذین لا یُؤْمِنُونَ بِآیاتِ اللَّه>[1]
«تنها کسانى دروغپردازى مى‌کنند که به آیات خدا ایمان ندارند.»
ب. در روایات
«عَن مُحَمَدِبنِ‌مُسلِم عَن اَبی جَعفَر{علیه السلام} قال: اِن اللّهَ -عزَّ‌و‌جلَّ- جَعَلَ للشَّرِ أقفالاً و جَعلَ مَفاتیحَ تلکَ الأقفالِ الشرابَ و الکَذِبُ شرٌ منَ الشرابِ».[2]
«محمدبن‌مسلم نقل میکند که امام باقر{علیه السلام} فرمود: همانا خدای عزوجل برای شر قفل‌هایی قرار داد و کلید این قفل‌ها را شراب قرار داد و دروغ از شراب [هم] بد‌تر است.»
معنا و حکم دروغ
مقام معظم رهبری:
معنای دروغ: معنای صدق، مطابقت خبر با واقع و کذب، عدم مطابقت خبر با واقع است. مقصود از مطابقت و عدم مطابقت خبر با واقع این است که اگر مراد متکلم از این کلام با واقع مطابق بود، خبر صدق است و اگر مراد متکلم از این خبر مطابق با واقع نبود، خبر کذب است؛ نه اینکه تنها ظاهر کلام -بدون توجه به مراد متکلم- اگر مطابق با واقع باشد صدق، وگرنه کذب است.[3]
حرمت کذب و کبیره‌بودن آن: حرام‌بودن مطلق دروغ و کذب از ضروریات فقه است؛ چه دروغ کوچک و بی‌‌اهمیت باشد و چه بزرگ و تأثیرگذار؛ اما کبیره‌بودن این گناه در صورتی است که کذب در امر دین و دروغ‌بستن به خدا و پیامبر{صلوات الله علیه} باشد؛ یا کذبی باشد که مفاسد فراوانی بر آن مترتّب است و الّا کذب از گناهان صغیره است؛ مثل اینکه از کسی بپرسند: شما فلانی را ندیدید؟ جواب می‌دهد: نه. درحالی‌که آن شخص را نیم‌ساعت پیش دیده است، این دروغ اهمیتی ندارد.[4]
آیت‌الله سیستانی:
دروغ‌گفتن حرام است و آن خبر‌دادن از چیزی است که واقعیّت ندارد و ... .[5]
آیت‌الله مکارم:
پرسش: دروغ را تعریف بفرمایید؟ آیا از گناهان کبیره است؟
پاسخ: هر سخنى را که انسان برخلاف واقع بگوید، دروغ است و از گناهان کبیره محسوب مى‌شود.[6]
اقسام و مصادیق دروغ
بیان انواع کلی دروغ
مقام معظم رهبری:
مفهوم کذب متقوّم به قول و لفظ نیست، یعنی اگر می‌گوییم فلانی دروغ می‌گوید، لازمه‌اش این نیست که حتماً تلفظ به دروغ کند؛ بلکه اگر دروغ را بنویسد یا با اشاره دروغی را بگوید، این هم کذب است؛ مثلاً در جواب کسی که می‌پرسد: «زید کجاست؟»، بدون اینکه سخنی بگوید اشاره کند اینجاست، درحالی‌که اینجا نیست، این هم کذب است. همچنین است اخبار با نصب علائم فرض کنید ورودیِ کوچه‌ای علامات ورود ممنوع بگذارند؛ درحالی‌که از‌طرف راهنمایی منعی برای ورود به کوچه نشده باشد، این هم دروغ و کذب است.[7]
آیت‌الله سیستانی:
در حرام‌بودن دروغ، فرقی نیست بین اینکه دروغ را به زبان بگوید یا به قلم بنویسد، یا به اشاره بفهماند؛ و نیز فرقی نیست بین اینکه دروغی را که می‌گوید در کتابی دیده باشد، یا اختراع خودش باشد.[8]
حکم لوازم انشائات
مقام معظم رهبری:
«انشا»، قابل صدق و کذب نیست؛ مثلاً وقتی می‌گوید: «برو» این صدق و کذب ندارد، صدق و کذب مربوط به اِخبار است؛ ولی بعضی انشائات لوازمی دارد که اِخبار است؛ مثلاً وقتی به کسی می‌گویید: «شما در فلان جا درس بگویید» معنایش این است که شما به این درس عالم هستید، پس این انشا متضمن یک اِخبار است؛ حال اگر این اِخبار، مخالف با واقع بود، این را نمی‌شود گفت کذب است یا صدق. [9]
البته اگر از آن انشا یا خبر، لازمۀ آن اراده شده باشد و آن اراده هم ارادۀ جدّی باشد، درصورتیکه موافق با واقع نباشد، این کذب است؛ مثل اینکه در حضور جمع به کسی بگویید: «شما چرا رساله نمی‌دهید؟» قصدتان هم این است که اِخبار کنید این آقا مرجع تقلید، مجتهد یا اعلمند، اگر این قصد را از این انشا دارید، هرچند با زبان دیگری اعلام شده است، این قابل صدق و کذب است.[10]
خلف وعده
مقام معظم رهبری:
خلف وعده دوصورت دارد:
الف. درمورد وعدهای که می‌دهد، می‌داند تخلف میکند: کذب محسوب می‌شود.
ب. نمی‌داند تخلف میکند: کذب محسوب نمی‌شود.[11]
آیت‌الله سیستانی:
(در پاسخ استفتایی): و از موارد دروغ وعده‌دادن با ارادۀ خلاف آن است و این کار حرام است و بنابراحتیاط واجب مرد به همسر خود نیز نباید وعدۀ خلاف دهد؛ و اگر انسان به کسی وعدهای داد، به احتیاط واجب باید بدان عمل کند؛ مگر اینکه درضمن وعده‌دادن -ان‌شا‌الله- بگوید و آن را مقید به ارادۀ خداوند و امثال آن کند.[12]
پرسش: می‌گویند: از موارد دروغ مصلحتی این است که مرد به زن خود وعدهای بدهد که قصد انجام آن را ندارد؛ چون زن اصرار بر آن خواسته دارد. آیا این حرف صحیح است؟
پاسخ: خلف وعده با اهل و عیال به احتیاط واجب، جایز نیست.[13]
حکم دروغ گویی به شوخی
مقام معظم رهبری:
شوخی دروغ دوصورت دارد:
گاهی خبری خلاف واقع می‌دهد و مقصودش از آن خبر این است که بخنداند؛ مثلاً به کسی می‌گویند: «شما امروز ناهار منزل فلانی مهمان هستید» و مخاطب آنجا می‌رود و می‌بیند خبری نیست! عده‌ای که این صحنه را می‌بینند یا بعد از مراجعه آن فرد متوجه می‌شوند، می‌خندند، در این اِخبار، هزلی وجود ندارد، بلکه خبر خلاف واقعی داده می‌شود؛ لکن مقصود این است که مخاطب، این خبر را جدّی بگیرد و به دنبال آن برود، این مسلّماً حرام است؛ چرا که گوینده خبری داده و قصد واقع هم نموده است، لکن خلاف واقع است مثل بقیة دروغ‌ها؛ البته در دروغ‌های دیگر انگیزه‌های دیگری است و در این دروغ، انگیزه مزاح است، این دروغ با دروغ‌های دیگر هیچ تفاوتی نمی‌کند و حرام است.
در نوع دوم از انواع هزل، خبر کذبی داده نمی‌شود، بلکه خود کذب شوخی و هزل است ... مثل لطیفه‌هایی که بین مردم متداول است؛ مثلاً از زبان حیوان یا از زبان شاگرد و استاد یا پدر و پسر چیزی را نقل می‌کنند که خلاف واقع هم است؛ این نوع از هزل حرام نیست.
حکایات و قصه‌ها نیز شبیه همین شوخی‌هاست که این‌ها در مقام هزل نیست؛ مثلاً رمان‌های طولانی، ممکن است هزاربار از قول شخصیت‌های داستان مطلبی را نقل کنند، این هم ملحق به هزل است؛ بنابراین از جهت کذب‌بودن حرام نیست؛ هرچند ممکن است از جهت دیگری، حرام شوند؛ مثل جایی‌که مفسده‌ای به دنبال داشته باشد.[14]
آیت‌الله سیستانی:
دروغ شوخی اگر از نوع کلام یا رفتار یا حالت فرد یا ...، شوخی‌بودن آن معلوم نباشد، حرام است؛ بلکه اگر معلوم هم باشد به گونه‌ای که طرف مقابل، متوجه شود که گوینده، قصد جدّی و حقیقی ندارد، بنابراحتیاط واجب جایز نمی‌باشد؛ ولی اگر خبری را به‌عنوان شوخی بگوید، درحالی‌که قصد حکایت و خبر‌دادن از امری نداشته باشد، دروغ محسوب نمی‌شود.[15]
آیت‌الله مکارم:
پرسش: دروغ‌گفتن به شوخی چه حکمی دارد؟
پاسخ: هرگاه قراینی در کار باشد که قصد جدی در کار نیست، مانعی ندارد؛ ولی در روایات سفارش شده که بهتر است هر‌گونه دروغ ترک شود. [16]
حکم تعبیرات مبالغه‌آمیز و استعمالات مجازی
مقام معظم رهبری:
اگر کسی بگوید: «من هزارمرتبه به فلانی تذکّر داده‌ام» این مبالغه است و یقیناً هزارمرتبه نیست، بلکه مقصود این است که مکرّر به او گفته‌ام؛ پس اگر این حرف مطابق با واقع باشد، یعنی مکرّر به او گفته باشد، «این دروغ نیست» همچنین در مجازگویی؛ مثل اینکه بگویید: «شیری در میدان جنگ تیراندازی می‌کرد» یا در کنایات، آنجایی که جمله‌ای را می‌گویید و لازم آن را قصد می‌کنید که معنای کنایه است؛ مثلاً بگویید: «فلانی همیشه در خانه‌اش باز است» که مراد، کرم و سخاوت و مهمان‌نوازی اوست. (نه اینکه واقعاً همیشه در خانه‌اش باز باشد.) این اخبار خلاف واقع نیست؛ زیرا در تحقّق عنوان کذب، شرط، عدم تطابق مراد با واقع است؛ چون مراد شما در اینجا از آن مبالغه که گفتید «هزارمرتبه» تکرار است و این تکرار هم مطابق با واقع است، است؛ بنابراین خبر صدق است؛ همچنین در سایر مثال‌ها، البته اگر برای کنایه یا مجاز، قرینه‌ای باشد، مستمع همین معنا را می‌فهمد؛ اما اگر قرینه‌ای نباشد، مراد را درست نمی‌فهمد، امّا در هر دوصورت، کذب نیست.[17]
پرسش: آیا بهکاربردن تعابیر مبالغه‌آمیز -نظیر اینکه بگوید: هزارمرتبه به او گفتم- یا تعابیر مجازی و کنایه‌آمیز و ...، دروغ محسوب می‌شود؟
آیت‌الله سیستانی:
دروغ جایز نیست؛ مگر اینکه قرینه‌اى بر جدّى نبودن یا معناى مجازى آن وجود داشته باشد. [18]
آیت‌الله مکارم:
پاسخ: اگر شنونده می‌داند که گوینده مبالغه میکند، دروغ محسوب نمی‌شود.[19]
حکم داستان‌های تخیلی
آیت‌الله مکارم:
پرسش: داستان‌هایى که ساخته مى‌شود و طبعاً دروغ هستند و واقعیّت ندارند (امّا براى آموزش مثبت به مخاطبین ساخته و گفته مى‌شود)؛ ازلحاظ فقه و شریعت مقدّس اسلام چه حکمى دارد؟
پاسخ: اگر قرینه‌اى بر تخیّلى‌بودن آن وجود داشته باشد، مانعى ندارد.[20]
دروغ گفتن برای جلب محبت همسر
پرسش: دروغ‌گفتن به زن براى جلب محبّت او چه حکمى دارد؟ مثلاً بگوید: امروز از صبح تا به حال یک لحظه از فکر تو بیرون نبودم و حال آنکه چنین نباشد؟
مقام معظم رهبری:
پاسخ: به‌طور‌کلی دروغ‌گفتن هرچند مرد به زن حرام است؛ بله مواردی استثنا شده که در کتاب‌های مفصله بیان شده است، می‌توانید مراجعه نمایید.[21]
آیت‌الله مکارم:
پاسخ: دروغ جایز نیست؛ مگر در موارد ضرورت.[22]
حکم نقل از منبع
پرسش: اگر شک داشته باشیم که مطلبی درست است یا نه و آن را به نقل از منبعی بگوییم، آیا مرتکب گناه شده‌ایم یا نه؟ و اگر شده‌ایم حق‌الله است یا حق‌الناس؟
مقام معظم رهبری:
پاسخ: می‌توانید چیزی را که اطمینان به صحتش ندارید، به نقل از منبع بازگو کنید.[23]
آیت‌الله مکارم:
پاسخ: اگر منبع معتبر باشد و تبعات منفی نداشته باشد، گناه محسوب نمی‌شود.[24]
تکثیر نشریات و یا کتب علمی دیگران
آیت‌الله مکارم:
پرسش: تکثیر نشریّات و کتب علمى متعلّق به دیگران، به همان زبان و شکلى که چاپ شده و به قصد فروش و بهره‌بردارى مادّى از طریق چاپ و عکس‌بردارى، چه حکمى دارد؟ حذف یا تغییر نام مؤلّف در چاپ اثر چگونه است؟
پاسخ: حقّ‌تألیف و همچنین حقّ‌نشر از حقوق عقلائیّه است و عدم رعایت آن در عرف عقلاً ظلم محسوب مى‌شود، بنابراین حرام است؛ و اگر نام مؤلّف تغییر داده شود، علاوه بر گناه ناشى از ظلم، متضمّن گناه ناشى از دروغ نیز مى‌باشد.[25]
حکم بیان مطلبی که احتمال کذب دارد
آیت‌الله مکارم:
پرسش: ... آیا هنگامى که انسان، نسبت به درست‌بودن مطلبى احتمال زیاد مى‌دهد، یا احتمال بیش از پنجاه‌درصد مى‌دهد، مى‌تواند آن را بیان کند؟ (به‌خصوص در مواردى که از سوى شنونده، احتمال خطاى گوینده در نظر گرفته شده است، مثلاً هنگامى که استاد از شاگرد مطلبى را مى‌پرسد و شاگرد احتمال زیاد یا بیش از پنجاه‌درصد به درستى جوابش مى‌دهد. آیا مى‌تواند آن را با صراحت بیان کند)؟
پاسخ: انسان تا یقین نداشته باشد، نباید چیزى را به‌صورت قطعى بیان کند؛ بلکه باید به‌عنوان احتمال بیان کند. مگر اینکه قراینى وجود داشته باشد که آن بیان در واقع جنبه احتمالى دارد و در موارد امتحان انسان مى‌تواند جوابى را که احتمال قوى به صحیح بودنش مى‌دهد، بنویسد.[26]
تقلب در امتحانات
مقام معظم رهبری:
پرسش: اگر مرتکب تقلب شویم و سپس مدرک بگیریم و به واسطۀ آن استخدام شویم، حکم آن چیست؟
پاسخ: تقلب جایز نیست و باید توبه و استغفار نمائید؛ در هر صورت اگر تخصص و مهارت لازم را برای کاری که برای آن استخدام می‌شوید، دارید و مقررات استخدام رعایت شده و مطابق مقررات و براساس توانایی در انجام وظیفۀ محوله به شما حقوق می‌دهند، حقوق دریافتی حرام نیست.
آیت‌الله سیستانی:
تقلب در امتحانات مدارس و دانشگاه‌ها جایز نیست؛ اعم از اینکه آن ازطریق کمک‌گرفتن از دانش‌آموز و یا دانشجوی بغل دست باشد و یا از راه پخش ورقه‌ها به‌طور پنهانی و یا ازطریق اشتباه‌‌انداختن و اغفال ناظرین و یا هر طریق نامشروع دیگر که برخلاف نظام است.[27]
آیت‌الله سیستانی:
پرسش: اگر مرتکب تقلب شویم و به‌واسطۀ آن دارای مدرکی شویم، که در شؤون زندگی ما تاثیر دارد، تکلیف چیست؟
پاسخ: تقلب حرام است؛ ولی اگر ازنظر تخصص و توانایی انجام کار درحد مطلوب باشید، حقوق حلال است؛ ولی اگر تخصص لازم را در رابطه با کاری که به شما واگذار می‌شود، نداشته باشید، پذیرفتن آن کار جایز نیست.[28]
آیت‌الله مکارم:
پرسش: تقلّب در سرجلسه امتحان، چه طرف دوّم راضى نباشد و چه طرفین راضى باشند، آن هم در مدرسه یا مکانى که توسط بیت‌المال مسلمین هزینه مى‌شود، چه حکمى دارد؟
پاسخ: تقلّب در امتحانات جایز نیست؛ خواه در اماکن مربوط به بیت‌المال باشد یا اماکن دیگر و خواه طرفى که از او مى‌گیرد، راضى باشد یا نه؛ ولى تقلّب در انجام تکالیف، زیانش متوجه خود اوست و درصورتىکه در نمره‌‌هاى امتحانى تأثیرى نداشته باشد، حرام نیست؛ مگر اینکه بگوید خودم نوشته‌ام که از باب دروغ حرام مى‌شود.[29]
حکم بزرگ‌نمایی چهره‌های مورد اعتماد نظام در رسانۀ ملی
آیت‌الله مکارم:
پرسش: باتوجهبه اینکه باید برخى از افراد مورد اعتماد نظام اسلامی مطرح شوند؛ آیا ازنظر شرعی مى‌توان درمورد آنان قهرمان‌سازى کرد تا آنان در سطح جامعه معرّفى شوند؟
پاسخ: اگر منظور از قهرمان‌سازى مبالغۀ بى‌جا و بزرگ‌نمایى بى‌مورد است، جایز نیست؛ و اگر منظور معرفى چهره‌هاى ناشناخته گران‌قدر باایمان است، نه تنها کار خوبى است، بلکه لازم مى‌باشد.[30]
تغییر دادن نوحه
آیت‌الله مکارم:
پرسش: آیا تغییر‌دادن نوحه‌ای که متعلق به امام حسین{علیه السلام} است، درست است یا خیر؟ (به‌جای آن، اسم میت را قرار دهند)
پاسخ: درصورتیکه مضمون و محتوای آن با آن شخص سازگار باشد، مانعی ندارد وگرنه دروغ محسوب می‌شود و جایز نیست.[31]
ذکر مَهر غیرجدی
آیت‌الله مکارم:
پرسش: آیا ذکر مهریۀ غیرجدّى، توسط عاقد جایز است؟
پاسخ: از انجام این کار به صورت جدی پرهیز شود؛ ضمناً در ازدواج موقّت باید مقدار وقت و مقدار مهر (به صورت جدی) تعیین شده باشد و بدون آن‌ها باطل است. [32]
کذب در معاملات و کار
پرسش: دروغ‌گفتن در کار و در معاملات چه حکمى دارد؟
مقام معظم رهبری:
پاسخ: دروغ مطلقاً حرام است و در صورت ارتکاب باید توبه و استغفار نمود؛ البته مواردی استثنا شده است(مثل در معرض خطر‌بودن جان یا آبرو یا مال زیاد قابل توجهی از مؤمن و ...) که در کتب مفصله، مذکور است.[33]
آیت‌الله سیستانی:
پاسخ: اگر براى دفع ضرر باشد، اشکال ندارد؛ نه براى جلب منفعت.[34]
آیت‌الله مکارم:
پاسخ: دروغ‌گفتن جایز نیست.[35]
فریب و تقلب نسبت به غیرمسلمان
مقام معظم رهبری:
پرسش: تقلّب و دروغ و فریب در معاملۀ با غیرمسلمانان برای دستیابی به فایدۀ مالی یا علمی بیشتر (درصورتیکه متوجه نباشند)، چه حکمی دارد؟
پاسخ: دروغ و فریب و تقلّب در معاملات جایز نیست؛ هرچند طرف مقابل غیرمسلمان باشد.[36]
قسم دروغ
آیت‌الله مکارم:
پرسش: شنید‌‌ام حتی اگر قسمی که میخوری راست هم باشد، باز هم کراهت دارد. آیا این صحیح است؟
پاسخ: کسانى که براى اثبات مطلبى قسم مى‌خورند، اگر حرف آن‌ها راست باشد، قسم‌خوردن مکروه است و اگر دروغ باشد، حرام و از گناهان کبیره است.[37]
شهادت دروغ
پرسش: آیا شهادت دروغ‌دادن از گناهان کبیره است؟ و آیا شامل خیلی از محاورات روزمره می‌شود؟ که مثلاً افراد فراوان می‌گویند: «خدا وکیلی، خدایی، خدا سر شاهده و ...»؟ (باتوجهبه اینکه غالباً بیشتر ورد زبان است و با قصد تام نمی‌گویند ...)
مقام معظم رهبری:
پاسخ 1: از گناهان کبیره است.
پاسخ 2: صرف گفتن این الفاظ، شهادت دروغ محسوب نمی‌شود.[38]
آیت‌الله مکارم:
پاسخ: شهادت دروغ‌دادن به نفع یا ضرر دیگران حرام و از گناهان بزرگ است و شامل محاورات روزمره که در عرف مردم متدوال است، نمی شود.[39]
شهادت دروغ، به نفع خانواده
آیت‌الله مکارم:
پرسش: آیا می‌توان به دلایلی چون بی‌خانمان شدن خانواده در دادگاه، به نفع این خانواده، شهادت داد یا این شهادت ناحق و دروغ محسوب می‌شود؟
پاسخ: شهادت دروغ، به هیچ‌وجه جایز نیست.[40]
احکام فرعی دروغ
تأثیر شرعی کبیره یا صغیره بودن کذب
مقام معظم رهبری:
اگر کذب از گناهان کبیره باشد، یک‌بار گفتن آن، موجب سقوط انسان از عدالت می‌شود؛ امّا اگر از کبائر نباشد، در صورت اصرار بر آن، موجب سقوط از عدالت می‌شود.[41]
حکم اصلاح دروغ سهوى
پرسش: حرفى را که فکر مى‌کردم صحیح است، گفتم و بعد فهمیدم که اشتباه کرده‌ام (یعنى دروغ گفته‌ام) آیا نیازى هست که آن را تصحیح کنم؟
مقام معظم رهبری:
پاسخ: فى‌نفسه لزومى ندارد؛ مگر آنکه حکم شرعى را اشتباهاً بیان کرده باشید و یا در اثر حرف شما حقى از کسى ضایع شود و امثال این مورد، که در‌این‌صورت باید کلام خود را تصحیح نمایید.[42]
آیت‌الله مکارم:
پاسخ: اگر در اثر این دروغ ضرری متوجه دیگران نشده، لازم نیست اطلاع دهید؛ اما لازم است دقت کنید، تکرار نشود.[43]
اولویت استفاده از توریه بر دروغ
آیت‌الله مکارم:
پرسش: آیا در این‌گونه موارد [اصلاح ذات‌البین، نجات جان مسلم و امور مهمۀ دیگر] استفادۀ از راه فرار از دروغ، یعنى توریه یا غیرتوریه واجب است؟
پاسخ: درصورتىکه ازطریق توریه امکان خلاصى از دروغ باشد، احتیاط واجب آن است که از این راه استفاده کنند.[44]
پاسخ خلاف واقع و تعارف، در احوال‌پرسی‌ها
مقام معظم رهبری:
پرسش: تعارف‌هایى که مردم با یکدیگر دارند نظیر ارادتمندم، نوکر شما هستم و امثال این‌ها (نظیر اینکه به شخصی تعارف کند که منزل تشریف بیاورید ولی اصلاً آمادگی و حتی علاقه‌ای به آمدن آن ندارد)، آیا دروغ و محرّم محسوب می‌شود؟
پاسخ: مصداق دروغ نیست.[45]
آیت‌الله مکارم:
پرسش: در تعارفات روزمره گاهی انسان در جواب احوال‌پرسی‌ها خلاف واقع جواب می‌دهد، مثلاً زمانی که گفته می‌شود حالت چطور است؟ حتی اگر حالش هم بد باشد، می‌گوید خوبم، آیا این کار جایز است؟
پاسخ: باتوجهبه اینکه این پاسخ‌ها جنبۀ تعارف و تشریفات دارد و معمولاً معنی حقیقی آن قصد نمی‌شود و منظور خوب نسبی است نه خوب مطلق، اشکالی ندارد.[46]
بیان اخبار دروغ برای ایجاد نشاط در جامعه
آیت‌الله مکارم:
پرسش: بیان اخبار نشاط‌آور براى جامعه چه حدودى دارد؟ آیا مى‌شود براى ایجاد این نشاط به دروغ‌هاى مصلحتى نیز متوسّل شد؟
پاسخ: ایجاد نشاط، مجوّز دروغ‌گفتن نیست.[47]
دروغ مصلحت‌آمیز یا راست فتنه‌انگیز
آیت‌الله مکارم:
پرسش: دروغ مصلحت‌آمیز بهتر است یا راست فتنه‌انگیز؟
پاسخ: راست اگر فتنه‌انگیز باشد و مفاسدى ایجاد کند باید از آن پرهیز کرد، خواه دروغش مصلحت‌آمیز باشد، یا بیهوده و از آنجا که این مطلب به قاعده اهمّ و مهمّ باز مى‌گردد، باید ضررهاى ناشى از دروغ و فواید آن را با یکدیگر مقایسه کرد، آنچه واجد اهمیّت بیشترى است، انجام داد؛ درضمن اگر بتوان از دروغ به توریه پناه برد، توریه مقدّم است؛ و منظور از توریه سخنى است که تاب دو‌معنى داشته باشد؛ شنونده معنایى را از آن تصوّر مى‌کند که خلاف واقع است و باور مى‌کند و مصلحت حاصل مى‌شود. امّا گوینده معناى دیگرى را تصوّر مى‌کند، که مطابق با واقع است.[48]
خرید لباس نمازگزار با پول کسب شده ازطریق دروغ
آیت‌الله مکارم:
پرسش: اگر لباسی با پول کسب شده ازطریق دروغ خریداری شود، به‌طور مثال اگر فرزند پولی را به نیت دروغ از پدرش بگیرد و خرج کار دیگری مانند خرید لباس کند، نماز در این لباس چه حکمی دارد؟
پاسخ: نمازخواندن با این لباس اشکال دارد.[49]
مخفی کردن بخشی از درآمد در هنگام اعلام وضعیت
آیت‌الله مکارم:
پرسش: باتوجهبه اینکه عده‌ای در پرسش‌نامه‌های اعلام وضعیت اقتصادی جهت اخذ یارانه‌های مصوب، متوسل به دروغ شده و آمار غلط و خلاف واقع ارائه کرده‌اند، مبالغ مأخوذه توسط آن‌ها چه حکمی دارد؟
پاسخ: چنانچه برخلاف مقررات عمل کرده و آمار دروغ داده است، مبالغ مأخوذه شرعاً اشکال دارد.[50]
استفاده از عبارات مبالغه‌آمیز در تبلیغات
آیت‌الله مکارم:
پرسش: آیا بهکاربردن عبارت‌هاى مبالغه‌آمیز تبلیغاتى، که مصداق دروغ نیست؛ امّا از حالت اطلاع‌رسانى پا را فراتر گذارده، و به‌قصد تشویق مردم به مصرف بیان مى‌شود، جایز است؟
پاسخ: درصورتىکه موجب گمراهى مردم شود، اشکال دارد.[51]
راه‌های مقابله با اخبار و تبلیغات دورغین دشمنان
آیت‌الله مکارم:
پرسش: دشمنان ما در عرصۀ بین‌المللى به‌صورت دائم ازطریق خبر، گزارش و تحلیل دروغ علیه ما تبلیغ مى‌کنند. اگر ما هم مثل آنان عمل کنیم، چه تفاوتى با آنان داریم؟ آیا مجاز هستیم؟ حدّ آن چیست؟
پاسخ: لازم است ازطریق صداقت و راستگویى اخبار را منعکس کنیم و مراقب توطئه‌هاى آن‌ها باشیم و دروغ‌هاى آن‌ها را افشا کنیم و مطمئن باشید دروغ سرانجام فاش و سبب بى‌اعتبارى مى‌شود.[52]
منظور از دروغ مصلحت‌آمیز (مصلحتی)
آیت‌الله سیستانی:
پرسش: آیا دروغ مصلحت‌آمیز ایراد دارد؟
پاسخ: دروغ، حرام است و توریه جایز است.[53]
آیت‌الله مکارم:
پرسش: امروزه از افراد زیادى دروغ مى‌شنویم، و هنگامى که نهى‌ازمنکر مى‌کنیم، مى‌گویند: «شوخى کردیم» یا مى‌گویند: «دروغ مصلحتى است». لطفاً بفرمایید: دروغى که به شوخى باشد، چه حکمى دارد؟ و دروغ مصلحتى چیست؟
پاسخ: درصورتىکه مخاطب بفهمد قصد جدّى ندارد و شوخى مى‌کند، دروغ محسوب نمى‌شود؛ و دروغ مصلحتى آن است که دروغ، مصلحت مهم‌ترى از راست‌گفتن داشته باشد؛ مانند دروغ‌گفتن براى اصلاح ذات‌البین.[54]
استثنائات دروغ
موارد جواز کذب(با بیانی مبسوط)
مقام معظم رهبری:
اضطرار: در صورت خوف ضرر بر نفس یا مال خود یا دیگری دروغ‌گفتن جایز است؛ مثلاً مالی را پیش شما به امانت گذاشته‌اند و ظالمی با اصرار و تهدید بگوید باید این مال را به من بدهی، شما هم می‌گویید: «این مال پیش من نیست»، در این مورد فرقی نمی‌کند که شخص برای دفع ضرر، امکان توریه داشته باشد یا نداشته باشد.
اصلاح بین اشخاص و گروه‌ها: اگر بین اشخاص یا گروه‌هایی اختلافی وجود دارد، جایز است برای رفع این اختلاف و ایجاد صلح بین آنان دروغ گفت؛ اما گفتن دروغ برای انجام کار صلاح دیگری غیر از اصلاح بین مردم، جایز نیست؛ مگر آنکه آن امر بسیار مهم باشد؛ مانند اینکه امتی با این دروغ از شرک نجات پیدا کند، همچنان که حضرت ابراهیم{علیه السلام} برای بیداری یک امت چنین کرد.
وعدۀ دروغ به زن و فرزند: مقصود از جواز وعدۀ کذب به زن و فرزند این نیست که خانواده‌ها با دروغ اداره شود و فضای محیط خانواده، فضای دروغ و بی‌اعتمادی باشد؛ بلکه چیزی است درجهت تقویت و تحکیم خانواده، باتوجهبه اینکه در شریعت اسلام، ادارۀ مالی خانواده به عهدۀ مرد است و زن تکلیفی ندارد؛ گرچه اموال و درآمدی هم داشته باشد در چنین فضایی چنانچه زن و دیگر اعضای خانواده درخواست‌هایی داشته باشند که مرد نتواند پاسخگوی آن باشد، برای اینکه فضای حاکم بر خانواده تلخ نشود، می‌تواند به دروغ وعده‌هایی دهد و در زمان مناسب بگوید، متاسفانه برای انجام آن شرایط مهیا نشد.[55]
آیت‌الله سیستانی:
پرسش: آیا دروغ‌گفتن براى به راه‌آوردن یک نفر جایز است؟ مثلاَ به کسى که کارهاى زشتى انجام مى‌دهد به دروغ بگوییم که: «تو را دیشب در خواب دیدم که در جهنم بودى.» تا به وسیلۀ ترس، از کارهاى زشت خود دست بکشد؛ و یا آشتى دادن بین دو نفر به وسیلۀ دروغ و از این‌گونه موارد. و لطفاً بفرمایید آیا گفتن دروغ مصلحتى جایز است یا خیر؟
پاسخ: دروغ گفتن در دو مورد جایز است:
دفع ضرر از خود یا مؤمنى دیگر.
اصلاح بین دو نفر به جایز دروغ براى هدایت .دیگرى مى‌تواند توریه کند. و دروغ براى جلب مصلحت، جایز نیست.[56]
آیت‌الله مکارم:
پرسش: آیا مواردى وجود دارد که دروغ گفتن واجب باشد؟
پاسخ: در مورد اصلاح ذات‌البین یا نجات دادن جان مسلمان یا امور مهمّۀ دیگر، دروغ گفتن جایز و گاهى واجب مى‌شود.[57]
موارد جواز قسم دروغ
مقام معظم رهبری:
اگر ظالمی بخواهد ودیعه را از مستودع بگیرد، در این حالت اگر حفظ ودیعه منوط به قسم دروغ‌خوردن باشد، لازم است انجام شود و اگر مستودع چنین نکند، ضامن است.[58]
آیت‌الله سیستانی:
پرسش: در چه مواردی قسم دروغ، جایز است؟
پاسخ: اگر نیاز به قسم باشد و بر ترک آن ضررى متوجه او یا مؤمنى دیگر مى‌شود.[59]
آیت‌الله مکارم:
پرسش: اگر فردی در شرایطی قرار بگیرد که ناچار باشد قسم دروغ بخورد، مثلاً به او بگویند قسم بخور درمورد فلان موضوع راست بگویی و او قسم بخورد، ولی به دلایلی دروغ بگوید، چه حکمی دارد؟
پاسخ: کسى که براى اثبات مطلبى قسم مى‌خورد اگر مجبور شود که براى نجات خود یا مسلمانان دیگرى از شرّ ظالمى قسم دروغ بخورد اشکال ندارد؛ بلکه گاه واجب مى‌شود و کفاره ندارد. [60]
پرسش 2: هرگاه شخصى بدهى خود را پرداخته، یا طلبکار آن را بخشیده باشد، ولى پس از مدّتى شکایت کن، آیا مدیون مى‌تواند براى رهایى از ادّعاى آن شخص توریه نموده یا قسم بخورد که اصلاً از او نگرفته است؟
پاسخ: درفرض سوالاگر راه منحصر به این باشد، عیب ندارد.[61]
مخف کردن وضعیت جسمی بیمار توسط پزشک
پرسش: لطفاً بفرمایید در چه صورتی پزشک اجازه دارد وضعیت جسمی بیمار را پنهان کند و به او دروغ بگوید؟
آیت‌الله سیستانی:
پاسخ: اگر اطلاع او بر حقیقت امر، موجب ضرر جبران ناپذیرى بر او مى‌شود.[62]
آیت‌الله مکارم:
پاسخ: درصورتیکه بیمار بر اثر اطلاع از بیماری خود دچار ناراحتی قابل ملاحظه‌ای شود یا درمان او به تاخیر افتد، این کار جایز است.[63]
مبحث «توریه»
معنا و حکم «توریه»
مقام معظم رهبری:
در «توریه»، مراد متکلّم، مطابق با واقع است؛ امّا ظاهر کلام او مطابق با واقع نیست. لذا چون مراد، مطابق با واقع است، کلام صدق می‌شود. اما اگر مراد، مخالف با واقع بود، کلام کذب می‌شود. مثلاَ کسی می‌پرسد: «آقا منزلند؟» و شخص پشت در به نقطۀ خالی اشاره میکند و می‌گوید: «آقا اینجا نیست.» مراد او این است که آقا در این نقطۀ خالی نیست. امّا آنچه مخاطب می‌فهمد، این است که آقا در خانه نیست؛ این خلاف واقع و توریه است.[64]
آیت‌الله سیستانی:
[در ضمن پاسخ یک استفتا:]... -و همچنین جایز است، توریه کند یعنی سخنی را بگوید که ظاهر آن معنایی را می‌رساند، که خلاف قصد اوست و معنایی را که قصد کرده، دروغ نیست؛ هرچند خلاف ظاهر باشد ... .[65]
آیت‌الله مکارم:
پرسش: توریه چیست؟ لطفاً با ذکر مثالى آن را توضیح بفرمایید؟ آیا توریه اختصاص به موارد ضرورت دارد، یا در غیر آن هم جایز است؟
پاسخ: توریه آن است که انسان سخنى دوپهلو بگوید و قصدش چیزى باشد؛ ولى مخاطب چیز دیگرى بفهمد. مثل اینکه کسى پشت در خانه بیاید، و بپرسد: آیا فلان کس در خانه است؟ و گوینده سخن در جواب بگوید: «اینجا نیست» و منظورش از «اینجا» پشت در باشد، ولى شنونده خیال مى‌کند شخص مورد نظر در خانه نیست. و این‌گونه توریه مشروط به حال ضرورت نمى‌باشد؛ هر چند بهتر رعایت ضرورت است.[66]
دو مطلب در مورد توریه
مقام معظم رهبری:
باتوجهبه اینکه توریه کذب نیست، استعمال توریه در غیر موارد ضرورت هم جایز است؛
در جواز توریه فرقی نیست بین آن لفظی که به تنهایی قابل استعمال در مراد متکلم است، مثل همین مثال‌‌هایی که بیان شد و آن لفظی که به تنهایی قابل این نیست که در معنای مراد به کار برود؛ مثل اینکه بگویید: «الاغی را دیدم» الاغ قابل این نیست که در معنای کُند ذهن به کار برود، مگر با قرینه؛ ولی با این وجود توریه جایز است.[67]
آیت‌الله مکارم:
[در ادامۀ پاسخ استفتای اخیر(قبلی از معظم له):] ... و این‌گونه توریه مشروط به حال ضرورت نمى‌باشد؛ هر چند بهتر رعایت ضرورت است.[68]
توبه از گناه دروغ
قسم دروغ خوردن به قرآن
مقام معظم رهبری:
خود خبر موصوف به صدق و کذب می‌شود، نه لوازم آن، آنچه مصداق صدق و کذب واقع می‌شود خود خبر است، نه لازمۀ خبر. گاهی یک خبر چه موافق واقع و چه مخالف واقع، لوازمی دارد؛ این‌چنین نیست که ما بگوییم اگر آن لوازم موافق واقع بود، آن هم صدق است و اگر مخالف واقع بود، کذب است؛ بلکه خود خبر است که به صدق یا کذب‌بودن موصوف می‌شود؛ مثلاً گاهی اوقات انسان خبر می‌دهد که امروز جمعه است، لازمۀ اینکه امروز جمعه باشد، این است که فردا شنبه است، پس فردا یکشنبه است، دیروز پنچشنبه بود، روز قبلش چهارشنبه بود و ... . حال اگر کسی به دروغ بگوید، امروز جمعه است، این شخص یک دروغ گفته است نه بی‌نهایت دروغ. اگر بگوییم لوازم خبر هم به صدق و کذب متصف می‌شود، معنایش این است که این فرد اگر به دروغ گفت امروز جمعه است، این یک‌دروغ است، دروغ دیگر اینکه فردا شنبه است، دروغ دیگر این است که پس فردا یکشنبه است و تا آخر؛ پس لوازم خبر جزء مصادیقِ صدق و کذب نیست.[69]
آیت‌الله مکارم:
پرسش: اگر کسى عمداً به قرآن قسم دروغ بخورد و بعداً پشیمان شود، وظیفۀ او چیست؟
پاسخ: باید توبه کند و با اعمال صالح، گذشته خود را جبران نماید.[70]
[1]. النحل، 105.
[2]. الکافی،ج 2، ص339-338.
[3]. رسالۀ آموزشی،ج 2، درس 21.
[4]. همان، درس 22.
[5]. رسالۀ توضیح‌المسائل جامع، مسئلۀ 2273.
[6] . استفتائات جدید،ج 2، سوال745.
[7]. رسالۀ آموزشی،ج 2، درس 21.
[8]. رسالۀ توضیح‌المسائل جامع، مسئلۀ 2273.
[9]. همان.
[10]. همان.
[11]. رسالۀ آموزشی،ج 2، درس 21.
[12]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله سیستانی، پرسش و پاسخ.
[13]. همان.
[14]. رسالۀ آموزشی،ج 2، درس 21.
[15]. رسالۀ توضیح‌المسائل جامع، مسئلۀ 2274.
[16]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، دروغ.
[17]. رسالۀ آموزشی،ج 2، درس 21.
[18]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله سیستانی.
[19]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
[20]. استفتائات جدید،ج 1، سوال558.
[21]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری.
[22]. احکام خانواده، سوال847.
[23]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری.
[24]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
[25]. استفتائات جدید ،ج 3، سوال1542.
[26]. همان، سوال1796.
[27]. فقه برای غرب‌نشینان، مسئلۀ 225.
[28]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله سیستانی، پرسش و پاسخ.
[29]. استفتائات جدید،ج 1 ، سوال1608.
[30]. همان،ج 3، سوال1679.
[31]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، احکام مراسم ختم.
[32]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
[33]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری
[34]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله سیستانی، پرسش و پاسخ.
[35]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
[36]. رسالۀ اجوبة‌الاستفتائات، سوال1611.
[37]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، شرایط مورد قسم.
[38]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری.
[39]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
[40]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، احکام شهادت.
[41]. رسالۀ آموزشی،ج 2، درس 22.
[42]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری، استفتائات، دروغ.
[43]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
[44]. استفتائات جدید،ج 2، سوال747.
[45]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری.
[46]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، دروغ.
[47] . استفتائات جدید،ج 3، سوال1661.
[48]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، دروغ.
[49]. همان، غصبی نبودن.
[50]. همان، دروغ.
[51]. همان، تلویزیون.
[52]. استفتائات جدید،ج 3، سوال1671.
[53]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله سیستانی.
[54]. استفتائات جدید،ج 3، سوال490.
[55]. رسالۀ آموزشی،ج 2، درس 22.
[56]. پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله سیستانی، پرسش و پاسخ.
[57]. استفتائات جدید،ج 2، سوال746.
[58]. رسالۀ آموزشی،ج 2، درس 72.
[59]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله سیستانی.
[60] . پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، شرایط مورد قسم.
[61]. استفتائات جدید،ج 3، سوال491.
[62]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله سیستانی.
[63]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، وظیفۀ پزشک نسبت به بیمار و اطرافیان او.
[64]. رسالۀ آموزشی،ج 2، درس 21.
[65]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله سیستانی، پرسش و پاسخ.
[66]. استفتائات جدید،ج 3، سوال492.
[67]. رسالۀ آموزشی،ج 2، درس 21.
[68]. استفتائات جدید،ج 3، سوال492.
[69]. رسالۀ آموزشی،ج 2، درس 21.
[70]. استفتائات جدید،ج 1، سوال1688.