«قطع رحم»، در ثقلین
الف. در قرآن
<وَ الَّذینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ میثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ أُولئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ>[1]
«و کسانى که عهد خدا را پس از استوار کردنش مىشکنند، و پیوندهایى را که خدا به برقرارى آن فرمان داده مىگسلند، و در زمین فساد مىکنند، لعنت و فرجام بد و دشوار آن سراى براى آنان است.»
ب. در روایات
«عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی‌عَبْدِاللَّهِ {علیه السلام} قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ{صلوات الله علیه}: لَا تَقْطَعْ رَحِمَکَ وَ إِنْ قَطَعَتْکَ».[2]
«سکونی از امام صادق{علیه السلام} نقل می‌کند که حضرت فرمودند که رسول خدا{صلوات الله علیه} فرمود: از خویش خود مبر و گرچه او از تو ببرد.»
معنا و حکم آن
مقام معظم رهبری:
پرسش: منظور از «قطع رحم» دقیقاً چه می‌باشد؟
پاسخ: به طور کلی قطع رحم یعنی ترک معاشرت با خویشاوندان و قطع رحم حرام است؛ ولی صلۀرحم منحصر در دید و بازدید نیست؛ بلکه از طرق دیگر مانند تلفن، نامه و امثال آن نیز محقق می‌شود.
لازم به ذکر است که مقصود از ارحام خویشاوندان نَسَبی می‌باشند و مشروط به اینکه آن مقدار نسب دور نباشد که عرفاَ از ارحام شمرده نشوند. [3]
آیت‌الله سیستانی:
صلۀرحم و پیوند با خویشاوندان بر هرمسلمانی، واجب و قطع رحم از گناهان کبیره است.[4]
معیار «صلۀ رحم»
آیت‌الله سیستانی:
شاید کمترین عملی که یک مسلمان بدان وسیله میتواند با خویشاوندان نزدیک خود در صورت امکان، صله و پیوند برقرار کند؛ زیارت و دیدار ایشان باشد که با آنان ملاقات کند، احوال‌پرسی نماید هرچند از راه دور.[5]
آیت‌الله مکارم:
پرسش: آیا صلۀرحم که در اسلام بر آن تأکید شده است، بر اساس روایات دارای معیار خاصی می‌باشد؟ اگر کسی با نتیجه خواهر و یا برادرم و یا خاله و غیره قطع ارتباط کند، قاطع رحم محسوب مى‌شود؟
پاسخ: معیار صلۀرحم، داشتن ارتباط و پیوند با آن‌ها در حدّ متعارف و معمول است؛ البته هر قدر خویشاوندى نزدیک‌تر باشد، رابطه باید بیشتر باشد.[6]
اقسام ومصادیق
مصادیق رحم
آیت‌الله سیستانی:
پرسش: مقصود از «رحم» در صلۀرحم دقیقاً چه کسانی می‌باشد که قطع با آن‌ها از گناهان کبیره حساب می‌شود؟ آیا ملاک ارحام نسبی بودن است یا ارحام مادری یا ... ؟
پاسخ: منظور از اقوام و خویشاوندان در صلۀرحم، کسانی هستند که نسبت نَسَبی با انسان دارند و در بین مردم خویشاوند به حساب می‌آیند؛ بنابراین ملاک در ارحام، عرف مردم است و عمو، عمّه، دایی، خاله و فرزندان آنان از واضح‌ترین نمونه‌های آن می‌باشند و کسانی که تنها به واسطۀ ازدواج، نسبتی به انسان پیدا می‌کنند مثل برادرزن، زن‌برادر، زن‌عمو و مانند آن، رحم انسان محسوب نمی‌شوند؛ همچنین کسانی که تنها به واسطۀ شیرخوردن و رضاع نسبتی به انسان پیدا می‌کنند، رحم انسان به حساب نمی‌آیند.[7]
آیت‌الله مکارم:
پرسش 1: لطفاً بفرمایید که رحم شخص چه کسانی هستند که صلۀرحم در مورد آن‌ها واجب است؟
پاسخ: از مصادیق رحم می‌توان از افرادی مانند پدر، مادر، پدربزرگ، مادربزرگ، برادر، خواهر، عمه، عمو، دایی، خاله و فرزندان آن‌ها و ... نام برد.[8]
پرسش 2: باتوجه‌به اینکه فقط برادرها و خواهرها از یک رحم خارج می‌شوند، اگر عمو، پسر دایی، دخترخاله و غیره همۀ این‌ها رحم انسان محسوب شوند، دلیل می‌خواهد؛ چرا افراد غیرفامیل رحم نیستند (باتوجه‌به اینکه همه به یک پدر و مادر و یک رحم ختم می‌شوند)؟
پاسخ: منظور از ارحام در صلۀرحم، تمام بستگان نسبی است؛ ولی توجه داشته باشید صلۀرحم یعنی پیوند با خویشاوندان، گاه با دیدار آن‌ها حاصل می‌شود و گاه با نامه یا تلفن یا دعوت از آنان یا طرق دیگر تحقق می‌یابد و خویشاوندان خیلی دور را شامل نمیشود و مادام که محذور و مانع شرعی و عرفی در کار نباشد، نباید قطع گردد..[9]
حداقل وظیفۀ افراد برای صلۀ رحم
آیت‌الله مکارم:
پرسش: حداقل وظیفۀ افراد برای صلۀرحم چقدر است؟
پاسخ: حداقل صلۀرحم آن است که در عرف گفته شود: «فلان کس با خویشاوندانش ارتباط دارد» و اگر طورى رفتار کند که بگویند: «قطع رابطه کرده»، قطع رحم محسوب می‌شود و بستگان در این رابطه با هم متفاوت هستند: نسبت به پدر و مادر، فرزند، برادر و خواهر توجه بیشتری باید کرد و نسبت به ارحام دور، توجه مختصر کافی است.[10]
حکم قطع رحم با قاطع رحم و اهل معصیت
آیت‌الله سیستانی:
قطع رحم، حرام است حتی اگر چه او جلوتر بریده باشد، نمازخوان نباشد، شراب‌خوار هم باشد و یا به برخی احکام دینی بی‌اعتنا باشد مثل حجاب و جز آن، طوری که موعظه و ارشاد و راهنمایی هم سود نبخشد. البته به شرط آنکه چنان صلۀرحم و پیوندی، موجب نشود که او برکار حرام تأئید و تشویق شود.[11]
آیت‌الله مکارم:
پرسش: بنده در شهرستانی هستم و همشیره‌ام در شهری دیگر، باتوجه‌به اینکه زمانی که ایشان به شهر من می‌آیند، به منزل ما نمی‌آیند و به منزل اقوام دیگر می‌روند. بنده نیز موقع مراجعه به شهر ایشان (علی‌رغم اینکه قائل به صلۀرحم هستم) تصور می‌کنم آن‌ها نیز دوست ندارند به منزلشان بروم و در این خصوص خانم بنده نیز موضوع را تقویت می‌کند؛ البته استنباط خانم بنده این است که اگر آن‌ها مایل به رفت‌وآمد باشند، چرا آن‌ها این کار را نمی‌کنند؟ لذا خانم بنده این‌گونه رفتن را نمی‌پسندد. تنها رفتن من هم به خاطر عدم همراهی خانم شاید صلاح نباشد. بفرمائید وظیفۀ این‌جانب چیست؟
پاسخ: شما وظیفۀ خود در مورد صلۀرحم را انجام دهید و کاری به دیگران نداشته باشید که آیا وظیفۀ خود را انجام می‌دهند یا خیر؛ همین کار شما امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر عملی است.[12]
حکم قطع ارتباط با اقوام همسر
آیت‌الله مکارم:
پرسش: قطع ارتباط شوهر با بستگان زن و بالعکس چه حکمی دارد؟
پاسخ: اگر نسبت فامیلی ندارند، کار حرامی نیست؛ اما اختلاف کار شایسته‌ای نمی‌باشد.[13]
عاقّ والدین، بدترین مصداق قطع رحم
آیت‌الله سیستانی:
بدترین نوع قطع رحم عاق والدین شدن است همان والدین و پدر و مادری که خدای -عزّوجلّ- نکویی و احسان به ایشان را سفارش کرده.[14]
احکام فرعی صلۀرحم
حکم آداب و رسوم شب یلدا در صورت تقارن با ایّام حزن اهل بیت؟عهم؟
آیت‌الله مکارم:
پرسش: درصورتی‌که شب یلدا مقارن با ایّام حزن اهل بیت؟عهم؟ شود، نظر معظم‌له در خصوص آداب و رسوم شب یلدا چه می‌باشد؟
پاسخ: هرگاه جلسات به صورت جلسات شادی و تفریحی نباشد، بلکه دید و بازدید‌های فامیلی و صلۀرحم و گفتارهای دوستانه باشد، مانعی ندارد.[15]
حق‌الله بودنِ صلۀرحم
آیت‌الله مکارم:
پرسش: آیا صلۀ ارحام، حقّ‌الله است یا حقّ‌النّاس محسوب مى‌شود؟
پاسخ: نوعى حقّ‌الله است، که خداوند درباره رحم مقرّر فرموده است.[16]
تزاحم استطاعت با صلۀرحم و دیدار والدین
مقام معظم رهبری:
پرسش 1: آیا دیدار پدر و مادر یک ضرورت اجتماعی یا شرعی و یا شخصی به شمار می‌‌آید؟ اگر چنین است، آیا شخص مستطیع میتواند حجّ را به تأخیر اندازد و مال خود را برای این‌کار هزینه کند؟ (با فرض اینکه لازمۀ دیدار پدر و مادر، انجام سفر و مانند آن باشد.)
پاسخ: بر شخص مستطیع واجب است حجّ به‌جا آورد و جایز نیست خود را با کاری حتی با صلۀرحم از حال استطاعت خارج سازد. صلۀرحم نیز تنها به دیدار منحصر نمیشود؛ بلکه میتواند نامه بنویسد یا تماس تلفنی برقرار کند؛ ولی اگر دیدار والدین در شهر دیگر بر حسب حال آنان یا حال خودش بر او لازم باشد؛ به‌نحوی که از نیازهاى عرفى او محسوب شود و مال کافی برای دیدار والدین و هزینه‌ی حجّ نداشته باشد، در این حالت مستطیع نیست.[17]
پرسش 2: برادر من مسائل شرعی و اخلاقی را رعایت نمیکند و تاکنون نصیحت در او تأثیری نداشته است، وظیفۀ من هنگام مشاهده رفتارهای او چیست؟
پاسخ: واجب است از اعمال خلاف شرع وى اظهار تنفر کنید و او را به هر روش برادرانهاى که مفید و مؤثر مىدانید، موعظه کنید، ولى قطع رحم، جایز نیست.[18]
استثنائات آن
قطع رحم به خاطر خوف از گناه
آیت‌الله مکارم:
پرسش: چنانچه در همنشینى با اقوام نزدیک ترس آن باشد که خود انسان به غیبت مبتلا گردد، یا شاهد غیبت‌کردن دیگران باشد و نهى‌ازمنکر را هم در آن مجالس به سخریّه بگیرند، آیا مى‌توان با آنان قطع رابطه کرد؟
پاسخ: هرگاه امیدى به تاثیر نهى‌ازمنکر ندارید، و خوف آلودگى خودتان به آن گناه مى‌رود، مى‌توانید رفت‌وآمد نکنید؛ ولى تا مى‌توانید سعى کنید صلۀرحم را توام با امربه‌معروف و نهى‌ازمنکر با زبان خوب، ترک نکنید.[19]
صلۀرحم با خویشان اهل معصیت
مقام معظم رهبری:
پرسش: اگر یکی از اقوام انسان مبادرت به ارتکاب معصیت کند و نسبت به آن لاابالی باشد، تکلیف ما نسبت به رابطۀ با او چیست؟
پاسخ: اگر احتمال بدهید که ترک معاشرت با او موقتا موجب خوددارى او از ارتکاب معصیت مى‌شود، به عنوان امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر واجب است، و در غیر این صورت، قطع رحم جایز نیست.[20]
آیت‌الله مکارم:
پرسش: اگر فردی از بستگان، اهل گناه باشد، صلۀرحم با او چه حکمی دارد؟
پاسخ: هرگاه ادامه رابطه با آن‌ها مفسده داشته باشد و یا ترک آن موجب نهی‌ازمنکر آنان شود می‌توان موقّتاً آن را ترک کرد. در غیر این دو صورت، باید در حدّ واجب، صلۀرحم کرد و در عین حال امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر با زبان خوش فراموش نشود.[21]
حکم صلۀرحم با بستگان بی‌حجاب
آیت‌الله مکارم:
پرسش: در صورت بى‌حجابى ارحام، و عدم وجود شرایط نهى‌ازمنکر، باز هم صلۀرحم واجب است؟
پاسخ: درصورتى‌که سبب امضاى اعمال آن‌ها نشود، باید صلۀرحم را به جا آورد، و تا آنجا که ممکن است با زبان خوش، امربه‌معروف و نهى‌ازمنکر کرد.[22]
حکم صلۀرحم در صورت ناراحتی بستگان
آیت‌الله مکارم:
پرسش: در برخی موارد صلۀرحم نه تنها موجب شادمانی برخی از بستگان نمی‌گردد؛ بلکه موجب ناخرسندی آنان نیز می‌گردد و در مواردی این ناخرسندی را (حتی برای یک‌بار رفت‌وآمد در سال) با صراحت بیان می‌نمایند؛ در این‌گونه موارد تکلیف چیست؟
پاسخ: اگر بدانید یا اظهار کنند که مایۀ ناراحتی است، می‌توانید قطع کنید؛ ولی اگر به وسیلۀ تلفن یا مانند این‌ها ناراحت نشوند، می‌توانید از این طرق صلۀرحم را به جا آورید.[23]
حکم قطع رحم در صورت ضرر یا تحقیر شدن و ...
آیت‌الله مکارم:
پرسش: آیا صلۀرحم هم مشمول قاعدۀ «لاحرج» و «لاضرر» مى‌شود؟ مثلاً اگر صلۀرحم با شخصى، مایۀ هتک آبرو یا آزار انسان گردد، آیا ترک آن جایز است؟
پاسخ: آرى، در مواردى که ضرر یا مشقّت مهمى باشد، استثنا مى‌شود.[24]
حکم قطع رحم در صورت متهم شدن
آیت‌الله مکارم:
پرسش: قطع ارتباط با اقوام، به‌خاطر اینکه که پشت سر او حرف در می‌آورند، چه حکمی دارد؟
پاسخ: درصورتی‌که در معرض اتهام قرار گیرد، اشکال ندارد که موقتاً رفت‌وآمد را ترک کند؛ ولی سعی کنید با این‌گونه امور رابطۀ خود را با اقوام ترک ننمایید.[25]
توبه از آن
آیت‌الله مکارم:
پرسش: آیا از شرایط توبۀ قطع رحم، تحصیل رضایت کسی که با او قطع رحم کرده بوده و هم چنین از شرایط توبۀ آن، صلۀرحم نیز می‌باشد؟
پاسخ: ضمن توبه حقیقی، لازم است مبادرت به صلۀرحم و برقراری ارتباط با آن‌ها نماید و بیش از این وظیفه‌ای ندارد.
[1]. الرعد، 25.
[2]. الکافی، ج2، ص347.
[3]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری.
[4]. فقه برای غرب‌نشینان، مسئلۀ 294.
[5]. همان، مسئلۀ 296.
[6]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، احکام معاشرت و صلۀرحم.
[7]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله سیستانی.
[8]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، احکام معاشرت و صلۀرحم.
[9]. همان.
[10]. همان.
[11]. فقه برای غرب‌نشینان، مسئلۀ 295.
[12]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، احکام معاشرت و صلۀرحم.
[13]. همان.
[14]. فقه برای غرب‌نشینان، مسئلۀ 297.
[15]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، احکام معاشرت و صلۀرحم.
[16]. استفتائات جدید،ج 3، سوال1748.
[17]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری، استفتائات.
[18]. رسالۀ اجوبة‌الاستفتائات، سوال1071.
[19]. استفتائات جدید،ج 3، سوال1751.
[20]. رسالۀ اجوبة‌الاستفتائات، سوال1058.
[21]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، احکام معاشرت و صلۀرحم.
[22]. همان.
[23]. همان.
[24]. استفتائات جدید،ج 3، سوال1749.
[25]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، احکام معاشرت و صلۀرحم.