«اسراف و تبذیر»، در ثقلین
الف. در قرآن
<یا بَنی آدَمَ ... کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفینَ>[1]
«اى فرزندان آدم! ... بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید؛ زیرا خدا اسراف‌کنندگان را دوست ندارد.»
2. <وَ اصْحابُ الشِّمالِ ما اصْحابُ الشِّمالِ 41 فى سَمُومٍ وَ حَمیمٍ 42 وَ ظِلٍّ مِنْ یَحْمُومٍ 43 لا بارِدٍ وَ لا کَریمٍ 44 انَّهُمْ کانُوا قَبْلَ ذلِکَ مُتْرَفین 45>[2]
«و شقاوتمندان، چه دونپایهاند شقاوتمندان! (41) در میان بادى سوزان و آبى جوشان [قرار دارند،] (42) و سایهاى از دودهاى بسیار غلیظ و سیاه، (43)نه خنک است و نه آرام‌بخش. (44)اینان پیش از این از نازپروردگان خود‌کامه و سرکش بودند، (45)»
3. < وَ آتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ وَ الْمِسْکینَ وَ ابْنَ السَّبیلِ وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذیرا>[3]
«و حقّ خویشاوندان و حقّ تهیدست و از راه‌مانده را بپرداز و هیچگونه اسراف و ولخرجى نکن.»
ب. در روایات
«عَنْ أَبِی مِخْنَفٍ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ{علیه السلام} فِی حَدِیثٍ أَنَّهُ قَالَ: مَنْ کَانَ لَهُ مِنْکُمْ مَالٌ فَإِیَّاهُ وَ الْفَسَادَ فَإِنَّ إِعْطَاءَهُ فِی غَیْرِ حَقِّهِ تَبْذِیرٌ وَ إِسْرَافٌ و...الحدیث.»[4]
«ابومخنف ازدی از امیرالمومنین{علیه السلام} نقل می‌کند که ایشان در حدیثی فرمود: هرکس از شما که مالی داشته باشد، پس از فساد بر حذر باشد؛ زیرا که اعطای آن مال در غیرحقش تبذیر و اسراف است و... .»
معنا و حکم آن
آیت‌الله سیستانی:
اسراف و تلف‌کردن مال و دارایی، دو رفتار بسیار بدی هستند که خداوند -سبحانه وتعالی- آن‌ها را سخت مورد نکوهش قرارداده و او که برتر از هر گوینده است، فرمود: «بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید که خدا اسراف‌کنندگان را دوست نمی‌دارد».
و در نکوهش تلف‌کنندگان و ریخت‌و‌پاش‌کنندگان اموال فرمود: <إِنَّ الْمُبَذِّرینَ کانُوا إِخْوانَ الشَّیاطینِ وَ کانَ الشَّیْطانُ لِرَبِّهِ کَفُوراً>.[5] «همانا آنان که اهل تبذیر و ریخت‌و‌پاش هستند، همانا برادران شیطان هستند و شیطان برای پروردگارش بسیار ناسپاس است.»[6]
اقسام و مصادیق اسراف و تبذیر
ملاک اسراف در انفاق
آیت‌الله مکارم:
پرسش: در آیات و روایات آمده است که در انفاق، نه زیاده‌روی کنید و نه تفریط؛ باتوجه به این مطلب، چگونه می‌توان حد زیاده‌روی و اسراف در انفاق را تشخیص داد؟
پاسخ: هرگاه انفاق درحدی باشد که زندگی خود انسان یا خانوادۀ او را مختل کند، اسراف در انفاق است.[7]
نبستن شیر در هنگام وضو
آیت‌الله مکارم:
پرسش: اگر در موقع وضو شیر آب را نبندیم، آیا اسراف محسوب شده و جایز نمى‌باشد؟
پاسخ: مسلّماً اسراف است و جایز نیست.[8]
حکم دریافت غذای بیش از حد، در سازمان‌ها
آیت‌الله مکارم:
پرسش: در مجموعه‌هاى سازمانى که غذا به‌طور دسته‌جمعى تقسیم و صرف مى‌شود، غذا زیاد اسراف مى‌شود، به‌طورى‌که بعضى حدود یک‌سوم غذایى را که کاملاً قابل خوردن است دور مى‌ریزند؛ آیا به نظر حضرت‌عالى جایز است کسانى که غذایشان اضافه مى‌ماند، بیشتر از حدّ خوراکشان از مقسّم، غذا دریافت نمایند؟
پاسخ: چنانچه ممکن باشد که زیادى را به دیگرى واگذار کند و دور ریخته نشود، مانعى ندارد که زیادتر بگیرد، و الاّ اسراف است و حرام مى‌باشد.[9]
دورانداختن اوراقی که دریکی از دو طرف آن چیزی نوشته نشده
مقام معظم رهبری:
پرسش: آیا هنگام انداختن اوراق امتحانی تصحیح شده در زباله یا آتش‌زدن آن‌ها، باید اطمینان حاصل شود که نام‌های خداوند و اسامی معصومین؟عهم؟ در آن‌ها نباشد؟ آیا دورانداختن اوراقی که در یکی از دوطرف آن چیزی نوشته نشده است، اسراف محسوب می‌شود یا خیر؟
پاسخ: فحص و بررسی لازم نیست و هنگامی که وجود اسما در ورقه احراز نشود، انداختن آن در زباله اشکال ندارد؛ اما اوراقی که امکان استفاده از آن در صنعت کارتن‌سازی و مانند آن وجود دارد، و یا بر یک‌طرف آن نوشته شده است و طرف دیگر آن قابل استفاده برای نوشتن است، سوزاندن و دور انداختن آن‌ها به علت وجود شبهۀ اسراف، خالی از اشکال نیست.[10]
حکم ریختن عطر و گل و ... روی قبور
پرسش: در بعضى مناطق مرسوم است که روز و شب پنج‌شنبه و جمعه که براى زیارت قبور امواتشان مى‌روند، عطر و گل‌هاى قیمتى و یا غیر‌قیمتى روى قبر مى‌ریزند؛ آیا این کار مشروع و درست است؟
پاسخ: به مقدار کم اشکالى ندارد؛ ولى اگر اسراف باشد جایز نیست؛ مگر در مواردى که جنبۀ تعظیم شعائر داشته باشد، و در آنجا اسراف محسوب نشود.[11]
حکم گل‌های گران قیمت در مجالس عزا
آیت‌الله مکارم:
پرسش: درجلسات ترحیم و هفته و چهلم، گل‌هاى گران قیمتى به‌صورت تاج گل به این مجالس مى‌برند که این گل‌ها پس از مدتى به سطل زباله ریخته مى‌شود؛ اوّل اینکه آیا بردن چنین گل‌هاى گرانى از مصادیق اسراف مى‌باشد و دوّم اینکه آیا خمس دارد؟
پاسخ: اگر قیمت زیادى براى آن مى‌پردازند، بعید نیست که مصداق اسراف و مشمول خمس باشد؛ مگر اینکه براى امر مهمى تهیّه شود.[12]
استفاده و خرید و فروش مواد محترقه
مقام معظم رهبری:
پرسش: استفاده از ترقه و مواد قابل انفجار و ساخت و خریدوفروش آن‌ها، اعم از اینکه موجب اذیت و آزار بشود یا خیر، چه حکمی دارد؟
پاسخ: درصورتی‌که موجب اذیت و آزار دیگران باشد و یا تبذیر مال محسوب شود و یا خلاف قانون و مقررات نظام جمهوری اسلامی باشد، جایز نیست.[13]
استفاده از برق برای روشنایی بیش از نیاز
مقام معظم رهبری:
پرسش: گفته می‌شود که استفاده از نیروی برق برای روشنایی بیشتر از مقدار نیاز، اسراف محسوب نمی‌شود، آیا این سخن صحیح است؟
پاسخ: شکی نیست که استفاده و مصرف هر چیز حتی نیروی برق و نور چراغ بیشتر از مقدار نیاز، اسراف محسوب می‌شود؛ آنچه صحیح است سخن منقول از رسول‌الله{صلوات الله علیه} است که میفرماید: «لاسرف فی خیر» در کار خیر، اسراف وجود ندارد.[14]
تجمل‌گرایی در ادارات
آیت‌الله مکارم:
پرسش: آیا تجمل‌گرایی در ادارات را به عنوان آبروی مملکت می‌دانید؟
یاسخ: اگر تجمل‌گرایی به معنای اسراف وتبذیر باشد حرام است و اگر اسراف وتبذیر نیست، بهتر ترک آن است.[15]
مصرف بی‌رویۀ آب در کشاورزی
آیت‌الله مکارم:
پرسش: درمنطقۀ ما میزان هدر رفت آب در مصارف کشاورزی و... خیلی زیاد است؛ مثلا آب نخل که مصرف آن 50 لیتر در ماه است موتورهای برقی 24 ساعته روشن هستند و دولت هیچ نظارتی ندارد و آب به شدت پایین رفته و طعم آب فرق کرده و غیرقابل شرب شده؛ می‌خواستم بپرسم این نوع مصرف حق‌الناس محسوب می‌شود؟
پاسخ: هرگونه اسراف در مصرف آب مخصوصاً در جاهایی که موجب ضرر و زیان به دیگران شود، حرام است.[16]
حکم هزینه‌های نگهداری حیوانات
آیت‌الله مکارم:
پرسش: نگهدارى از حیوانات ماهانه مبلغى هزینه در پى دارد، مانند دانه‌اى که براى قنارى یا طوطى مى‌خرند، یا کاهو یا سبزى که براى خرگوش، خریده مى‌شود؛ چنین هزینه‌هایی چه حکمی دارد؟
پاسخ: این هزینه‌ها مادامى که به اسراف منتهى نشود، ایرادى ندارد.[17]
حکم دور ریختن مواد قابل بازیافت
آیت‌الله مکارم:
پرسش: باتوجه‌به اینکه در حال حاضر امکانات بازیافت زباله برای جلوگیری ازهدر‌رفتن سرمایۀ ملی و همچنین حفظ محیط زیست فراهم گردیده، آیا در این وضعیت دور ریختن موارد قابل بازیافت (نان‌خشک،کاغذ،شیشه،پلاستیک وفلز) اسراف محسوب می‌شود؟
پاسخ: اسراف محسوب نمی‌شود؛ ولی شایسته است درصورت امکان جمع‌آوری و بازیافت گردد؛ اما اگر با وجود امکاناتی به آسانی قابل بازیافت باشد، نباید آن را دور ریخت.[18]
حکم تزیین مساجد در اعیاد و موالید
مقام معظم رهبری:
زینت کردن مسجد به طلا اگر اسراف محسوب شود، حرام است و در غیر این صورت هم مکروه است.[19]
آیت‌الله مکارم:
پرسش: تزیین مساجد در مراسم اعیاد و تولد حضرات معصومین؟عهم؟ با پرچم‌ها و کاغذهای رنگی و مانند آن چه حکمی دارد؟
پاسخ: اگر تزییناتی باشد که ذاتاً حلال است مانند این که طلا نباشد و مزاحم نمازگزاران و منافی احترام مسجد و جنبۀ اسراف نداشته نباشد، اشکالی ندارد.[20]
احکام فرعی اسراف و تبذیر
ملاک اسراف و تجمل‌گرایی
آیت‌الله مکارم:
پرسش: حضرت‌عالى بارها بر ساده‌زیستى و پرهیز از تجمّل‌گرایى تأکید نموده‌اید؛ ولى حتى تجمّل‌گرها نیز خود را تجمّل‌گرا نمى‌دانند. وقتى از ایشان علّت را جویا مى‌شویم، بحث عرف و شأن را پیش مى‌کشند. لطفاً بفرمایید: ملاک اصلى و مشهود اسراف و تجمّل‌گرایى چیست؟
پاسخ: هرگونه هزینه‌اى که زاید بر نیازهاى مشروع انسان باشد، نوعى اسراف و تجمّل‌گرایى است؛ البتّه شئون افراد، مختلف است و براى تشخیص مصداق، باید به عرف متعهّد و آگاه مراجعه کرد.[21]
حکم پاره‌کردن نان
آیت‌الله مکارم:
پرسش: پاره‌کردن نان با قیچی و کارد چه حکمی دارد؟
پاسخ: درصورتی‌که برای جلوگیری از اسراف باشد، کراهت ندارد.[22]
[1]. الاعراف، 31.
[2]. الواقعة، 41،45.
[3]. الإسراء، 26.
[4]. وسائل‌الشیعة، ج16، ص301.
[5]. الاسراء، 27.
[6]. فقه برای غرب‌نشینان، مسئلۀ 318.
[7]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، انفاق.
[8]. همان، متفرقه وضو.
[9]. استفتائات جدید،ج 1، سوال1785.
[10]. رسالۀ أجوبة‌الاستفتائات، سوال163.
[11]. استفتائات جدید،ج 3، سوال173.
[12]. همان،ج 1، سوال316.
[13]. همان، سوال1106.
[14]. همان، سوال1469.
[15]. همان،ج 3، سوال1809.
[16]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، اسراف.
[17]. استفتائات جدید،ج 3، سوال1836.
[18] همان،ج 4، سوال1199.
[19]. رسالۀ آموزشی،ج 1، درس 32.
[20]. استفتائات جدید،ج 2، سوال207.
[21]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی،استفتائات، اسراف.
[22]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، مستحبات و مکروهات خوردن و آشامیدن.