«تهمت، افترا و بهتان»، در ثقلین
الف. در قرآن
<وَ مَنْ یَکْسِبْ خَطیئَةً أَوْ إِثْماً ثُمَّ یَرْمِ بِهِ بَریئاً فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبیناً>[1]
«و هرکس مرتکب خطا یا گناهى شود، سپس آن را به بىگناهى نسبت دهد، بىتردید بهتان و گناهى آشکار بر دوش گرفته است.»
ب. در روایات
«عَنْ أَبِی‌یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ{علیه السلام}قَالَ: مَنْ بَهَتَ مُؤْمِناً أَوْ مُؤْمِنَةً مِمَّا لَیْسَ فِیهِمَا بَعَثَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِی طِینَةِ خَبَالٍ حَتَّى یَخْرُجَ مِمَّا قَالَ قُلْتُ وَ مَا طِینَةُ خَبَالٍ قَالَ صَدِیدٌ یَخْرُجُ مِنْ فُرُوجِ الزُّنَاةِ».[2]
«امام‌صادق{علیه السلام}فرمود: هر کس به مرد یا زن باایمانى به چیزى که در آن‌ها نیست، بهتان بزند، در روز قیامت خداوند او را در طینت «خبال» بر مىانگیزد تا از عهده (اثبات) افترایى که بسته است، برآید.» راوى مىگوید، پرسیدم: طینت «خبال» چیست؟ فرمود: «محل گندابى که در دوزخ از شرمگاه زنان بدکاره بیرون مىآید.»
اقسام ومصادیق تهمت، افترا و بهتان
تهمت به فردى مجهول و یک جمع
آیت‌الله مکارم:
پرسش: آیا تهمت‌زدن به فردی مجهول که شنونده او را نمی‌شناسد، هم حرام است؟ تهمت به جمعی یا اهل شهری چطور؟
پاسخ: باتوجه‌به اینکه تهمت یعنی مطلبی خلاف واقعی را به دیگران نسبت‌دادن، در هرحال صحیح نمی‌باشد و باید ترک شود.[3]
تهمت زدن به مرده
آیت‌الله مکارم:
پرسش: تهمت‌زدن به مرده چه حکمى دارد؟
پاسخ: تهمت‌زدن به هرکسى حرام است و نسبت به مرده و هرکس که نمى‌تواند از خود دفاع کند، گناهش بیشتر است.[4]
لزوم رعایت امانت در خلاصه کردن خبر(متن)
پرسش: بسیارى از سخنرانى‌ها، بیانیّه‌ها، مصاحبه‌ها و مانند آن داراى متونى طولانى است در‌حالی‌که خبرنگار مجبور به خلاصه‌کردن آن مى‌باشد؛ در خلاصه گیرى، امکان فاصله‌گرفتن از مضمون و احیاناً القاى یک مفهوم دیگر وجود دارد؛ آیا این کار نیز خیانت در امانت محسوب مى‌شود؟
مقام معظم رهبری:
پاسخ: اگر مفهوم متن یا مقصود گوینده و نویسنده در فرض مذکور عوض شود بدون رضایت صاحب آن جایز نیست.[5]
آیت‌الله مکارم:
پاسخ: درصورت تغییر محتوا، هم دروغ و هم تهمت محسوب مى‌شود؛ ولى تلخیص‌کردن و نقل به معنا مانعى ندارد.[6]
حکم تهمت زدن به افراد مخالف نظام اسلامی
آیت‌الله مکارم:
پرسش: اگر افرادى محبوب مردم باشند ولی در مسیر دین عمل نمی‌کنند و با نظام اسلامی ناسازگارى دارند؛ آیا خبرنگاران مى‌توانند براى منفورکردن آنان به تهمت متوسّل شوند تا این افراد منزوى گردند؟
پاسخ: توسّل به تهمت و دروغ و مانند آن، در شأن خبرنگاران مسلمان و متعهّد نیست.[7]
حکم نسبت دادن شایعات به یکدیگر
آیت‌الله مکارم:
پرسش: آیا گفت‌وگوها و مباحث سیاسى که نقل مجالس شده و افراد دانسته یا ندانسته موضوعى را به این و آن نسبت مى‌دهند، غیبت محسوب مى‌شود؟
پاسخ: نسبت‌دادن شایعات به یکدیگر نوعى تهمت است که فراتر از غیبت می‌باشد. ضمناً چنانچه عیب پنهانى را بدون جهت آشکارا بگویند، غیبت است.[8]
احکام فرعی آن
حکم تحلیل‌های احتمالی
آیت‌الله مکارم:
پرسش: تحلیل‌هاى خبرى گاه مستند به واقع هستند و گاه بر اساس احتمال صورت مى‌گیرد. تحلیل بر اساس احتمال در مواردى ممکن است به مرز تهمت نزدیک گردد و به آبرو و حیثیّت فردى لطمه بزند؛ آیا با ذکر کلمه «احتمال مى‌رود» و مانند آن، چنین تحلیل‌هایى جایز است؟
پاسخ: چنین تحلیل‌هایى جایز نیست.[9]
حکم انتشار تفکّرات التقاطی
آیت‌الله مکارم:
پرسش: اشخاصى هستند که تفکرات التقاطى و سوابق فکرى مغایر با نظرات اکثریت فقهاى شیعه، و فقه حاکم بر نظام مقدّس جمهورى اسلامى (نظیر بحث ولایت فقیه) دارند؛ آیا مى‌توان دیدگاه‌ها و نظرات آن‌ها را در جامعه انتشار داد تا مردم با شنیدن اقوال مختلف بهترین آن را انتخاب کنند؟ در‌صورتی‌که پاسخ منفى باشد، آیۀ شریفۀ <فَبَشِّرْ عبادِ * الّذینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ اَحْسَنَه> را چگونه تفسیر مى‌فرمایید؟
پاسخ: این کار در‌صورتی‌که موجب بدآموزى نگردد، کار خوبى است. و این مشکل عمدتاً از طریق نحوۀ بیان مناسب نظرات مخالفین تامین مى‌شود، به این معنى که نظرات آن‌ها به‌صورت موذیانه و مخرّب و توام با دروغ و تهمت و جوسازى بیان نگردد. البته باید توجه داشت که مسائل مختلف است بعضى از مسائل را مى‌توان در سطح عموم مطرح کرد، و بعضى از مسائل باید در سطح حوزه و دانشگاه و محافل علمى مطرح گردد؛ زیرا احتیاج به آگاهى‌هاى تخصّصى دارد؛ به یقین اشتباه این دو دسته از مسائل به یکدیگر، سبب بروز مشکلاتى در سطح جامعه مى‌گردد.[10]
دفع تهمت
آیت‌الله مکارم:
پرسش 1: قطع ارتباط با اقوام، به خاطر اینکه پشت سر او حرف در می‌آورند چه حکمی دارد؟
پاسخ: در‌صورتی‌که در معرض اتهام قرار گیرد، اشکال ندارد که موقتاً رفت‌و‌آمد را ترک کند؛ ولی سعی کنید با این‌گونه امور رابطۀ خود را با اقوام ترک ننمایید.[11]
پرسش 2: منظور از دفع مواضع تهمت چیست؟ آیا قراردادن خود در موضع تهمت حرام و پیشگیری از آن واجب است؟
پاسخ: امام علی{علیه السلام} در فرازی از حکمت 349 نهج البلاغه می‌فرماید: «هرکس در موارد سوء ظن گام بگذارد، سرانجام متهم خواهد شد» «وَ مَنْ دَخَلَ مَدَاخِلَ السُّوءِ اتُّهِمَ»؛ گفتار حکیمانۀ امام{علیه السلام} در اینجا اشاره به همان چیزى است که به‌صورت ضربالمثل در میان مردم درآمده است: «إتَّقُوا مِنْ مَواضِعِ التُّهَمِ»: از جاهایى که تهمت‌خیز است، بپرهیزید». بىشک انسان هرقدر پاک و منزه باشد نباید در جاهایى که تهمت خیز است گام بگذارد؛ مثلًا در مجلس شرابخواران حضور یابد، در محلههاى بدنام و مراکز فساد گام نهد و یا با افراد بدنام و آلوده طرح دوستى بریزد. به‌یقین انسان پاک و پرهیزکار نیز هنگامى که مرتکب این‌گونه کارها شود، متهم مى‌گردد و در واقع آبروى خود را به دست خود ریخته است. شبیه همین معنا از امام{علیه السلام} در حدیث دیگرى آمده است که می‌فرماید: «مَنْ عَرَّضَ نَفْسَهُ لِلتُّهْمَةِ فَلایَلُومَنَّ مَنْ أساءَ بِهِ الظَّنَّ» یعنی کسى که خود را در معرض تهمت قرار دهد نباید کسانى را سرزنش کند که به او سوءظن پیدا مى‌کنند.[12]
توبه از تهمت
مقام معظم رهبری:
پرسش: اگر شخصى (الف) درمورد شخص دیگرى (ب) مطالب بد و غیرواقعى را در جمع مثلا در ایمیل‌هاى مشترک بیان کند و او را بى‌اعتبار کند، فرد (الف) چطور مى‌تواند اشتباه خود را جبران نمود، و حق (ب) را به‌طور کامل به‌جا آورد؟ آیا (الف) باید براى همۀ آن‌هایى که ایمیل توهین به شخص (ب) را دریافت کرده‌اند ایمیل فرستاده و رفع توهین کند؟ اگر (الف) این کار را نکرد و (ب) هم مصرّ باشد که وى در جمع عذرخواهى کند، آیا در این حال (الف) بخشیده مى‌شود حتى اگر (ب) مصرّ باشد، که وى در جلوى همۀ افرادى که شاهد توهین بوده‌اند عذرخواهى نماید؟
پاسخ: باید گفته‌هاى خود را به هرکس که رسانده تکذیب کند و از شخصى که به او اهانت کرده تحصیل رضایت نماید و اگر امکان آن نیست، یا ایجاد مفسده می‌کند، استغفار نماید.[13]
آیت‌الله مکارم:
پرسش: برای جبران حق‌الناس غیرمالی مانند غیبت، تهمت و ... چه باید کرد؟
پاسخ: در صورت امکان از صاحبان حق حلالیت بطلبید و اگر این کار ممکن نیست برای آن‌ها کار خیر کنید تا آن‌ها از شما راضی شوند.[14]
[1]. النساء، 112.
[2]. ثواب‌الأعمال و عقاب‌الأعمال، ص240.
[3]. همان.
[4]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، دفاع.
[5]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری.
[6] .پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، امانت.
[7]. استفتائات جدید،ج 3، سوال1675.
[8]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، تهمت.
[9]. استفتائات جدید،ج 4، سوال1020.
[10]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، اینترنت.
[11]. همان، احکام معاشرت و صلة رحم.
[12]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
[13]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری، استفتائات، اهانت به دیگران.
[14]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، تهمت.