«اضلال و صد عن سبیل‌الله»، در ثقلین
الف. در قرآن
1. <... أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِینَ 18 الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُون>[1]
«... آگاه باشید! لعنت خدا بر ستمکاران باد. (18)هم آنان که مردم را از راه خدا باز مىدارند و مىخواهند آن را [با وسوسه و اغواگرى] کج نشان دهند و به آخرت کافرند.»
2. <قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لا تَغْلُوا فی دینِکُمْ غَیْرَ الْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعُوا أَهْواءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَ أَضَلُّوا کَثیراً وَ ضَلُّوا عَنْ سَواءِ السَّبیل>[2]
«بگو: اى اهل کتاب! به ناحق در دینتان غلوّ نکنید و از امیال و هوسهاى گروهى که یقیناً پیش از این گمراه شدند و بسیارى را گمراه کردند و از راه راست دور شدند، پیروى مکنید.»
ب. در روایات
«عَبْدِاللَّهِ بْنِبُکَیْرٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ{علیه السلام} قَالَ: قَالَ: رَسُولُ اللَّهِ{صلوات الله علیه}: مَنْ دَعَا إِلَى ضَلَالٍ لَمْ یَزَلْ فِی سَخَطِ اللَّهِ حَتَّى یَرْجِعَ مِنْهُ».[3]
«عبدالله‌بن‌بکیر از امام صادق{علیه السلام} و ایشان از پدرشان امام باقر{علیه السلام} نقل میکنند که رسول خدا{صلوات الله علیه} فرمود: هرکس به گمراهی بخواند، همواره در خشم خداوند است تا اینکه از آن برگردد.»
اقسام و مصادیق اضلال و صد عن سبیل‌الله
برخی مصادیق اضلال
مقام معظم رهبری:
اضلال از گناهان کبیره است و فرقی نمی‌‌کند که با مباشرت انجام گیرد یا به سببیت یا منع‌نکردن از اضلال؛ مثل اینکه از زیرِ دست فردی کتاب، فیلم یا نمایش‌‌نامه گمراه‌‌کننده‌‌ای عبور کند و او مانع نشود و در اختیار مردم قرار گیرد، چنین فردی هم موجب اضلال مردم شده است.[4]
عدم دخالت قصد در اضلال
مقام معظم رهبری:
... کتاب ضلال کتابی است که نتیجة آن گمراه‌شدن است، حتی ممکن است کتابی باشد که مؤلّف به‌قصد اضلال آن را ننوشته باشد؛ اما کسی که آن را می‌‌خواند، گمراه شود. همچنین فیلم ضلال؛ یعنی آن فیلمی که موجب گمراهی بیننده می‌‌شود؛ حال سازنده فیلم به هر نیتی که می‌‌خواهد آن را ساخته باشد؛ مثل کسی که در دفاع از روحانیت، چنان با بدسلیقگی فیلم بسازد که همه از روحانیّت بر‌گردند، این فیلم نیز از مصادیق ضلالت است.[5]
آیت‌الله سیستانی:
پرسش: آیا نیت اضلال در کتب و فیلم‌ها و ... ضلال موضوعیت دارد؟ به عبارت دیگر آیا اگر کسی؛ مثلا کتابی نوشت یا فیلمی ساخت که نیتش گمراه‌کردن مردم از راه حق نبود؛ ولی این اثر موجب گمراهی مردم (در هر بعدی) شد، این کار او مصداق اضلال از راه حق می‌باشد؟ (چنانچه برخی فقها قائل به آنند.)
پاسخ: باید مصداق گمراه‌کننده و اضلال باشد.[6]
عدم اختصاص ضلالت به امور اعتقادی
مقام معظم رهبری:
ضلالت فقط در حوزه اعتقادی نیست؛ بلکه شامل فهم فقهی و شریعت و همچنین سلوک عملی و اخلاقی نیز می‌‌شود؛ مثلاً اگر فیلمی عقیدۀ کسی را خراب نکند؛ امّا اخلاق او را فاسد کند، ساخت، حفظ و پخش چنین فیلمی حرام است.[7]
آیت‌الله مکارم:
پرسش: مصداق کتاب‌های ضلال چه چیزهایی هستند؟
پاسخ: کتاب‌هایی که باعث انحراف ازنظر عقیده یا عمل یا اخلاق گردند.[8]
احکام فرعی آن
احراز ضلالت، شرط حرمت
مقام معظم رهبری:
همان‌‌طور که باید ضلالت در چیزی احراز شده باشد تا حفظ آن حرام و افنای آن واجب شود، مصلحت مقابل آن هم باید جزمی و قطعی باشد؛ یعنی نمی‌‌شود تنها به پندار و تصور اکتفا کرد.[9]
حکم حرمت در موردی است که علم یا اطمینان به وقوع ضلالت باشد یا احتمال قابل توجه عقلایی در امور مهم باشد. (در اموری که نزد عقلا مهم است، عقلا منتظر یقین نمی‌‌مانند و بر طبق احتمال قوی عمل میکنند).[10]
استثنائات صد و اضلال عن سبیل‌الله
مطالعه و آگاهی از کتب ضاله برای ابطال و رد
مقام معظم رهبری:
پرسش: آگاه‌شدن از کتاب‌های گمراه‌کننده و کتاب‌های ادیان دیگر برای شناخت دین و عقاید آن‌ها به‌قصد افزایش معرفت و اطلاعات چه حکمی دارد؟
پاسخ: حکم به جواز خواندن این کتب فقط به‌خاطر شناخت و افزایش اطلاعات، مشکل است؛ البته خواندن آن‌ها برای کسی که قدرت شناخت و تشخیص مطالب باطل را دارد، به‌قصد ابطال و ردّ آن‌ها جایز است؛ به شرطی که به خود مطمئن باشد که از حق منحرف نمی‌‌شود.[11]
آیت‌الله مکارم:
پرسش: خریدوفروش یا تدریس کتاب‌هاى گمراه‌کننده، چه حکمی دارد؟
پاسخ: خریدوفروش، نگهدارى، نوشتن، خواندن و درس‌دادن کتاب‌هاى گمراه‌کننده حرام است؛ مگر زمانى که براى هدفى صحیح باشد، مثلاً براى پاسخ‌دادن به اشکال‌هاى آن؛ البتّه براى کسانى که قدرت این کار را دارند.[12]
[1]. هود، 18-19.
[2]. المائدة، 77.
[3]. بحارالأنوار، ج2، ص22.
[4]. رسالۀ آموزشی،ج 2، درس ۱۲.
[5]. همان.
[6]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله سیستانی.
[7]. رسالۀ آموزشی، ج2، درس۱۲.
[8]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، متفرقه.
[9]. رسالۀ آموزشی،ج 2، درس ۱۲.
[10]. همان.
[11]. رسالۀ اجوبةالاستفتائات، سوال1332.
[12]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، معاملات حرام و باطل.