«عاقّ والدین»، در ثقلین
الف. در قرآن
<وَ قَضى رَبُّکَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کَریما>[1]
«و پروردگارت فرمان قاطع داده است که: جز او را نپرستید، و به پدر و مادر نیکى کنید؛ هرگاه یکى از آنان یا دو نفرشان در کنارت به پیرى رسند به آنان اف مگوى و بر آنان پرخاش مکن، و به آنان سخنى نرم و شایسته [و بزرگوارانه] بگو.»
ب. در روایات
«عَنْ أَحْمَدَبْنِ‌عُمَرَ الْحَلَبِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ{علیه السلام} عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ‌جَلَّ <إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ>. قَالَ: مَنِ اجْتَنَبَ مَا أَوْعَدَ اللَّهُ عَلَیْهِ النَّارَ إِذَا کَانَ مُؤْمِناً کَفَّرَ اللَّهُ عَنْهُ سَیِّئَاتِهِ وَ یُدْخِلُهُ مُدْخَلًا کَرِیماً وَ الْکَبَائِرُ السَّبْعُ الْمُوجِبَاتُ قَتْلُ النَّفْسِ الْحَرَامِ وَ عُقُوقُ الْوَالِدَیْنِ وَ أَکْلُ الرِّبَا وَ التَّعَرُّبُ بَعْدَ الْهِجْرَةِ وَ قَذْفُ الْمُحْصَنَةِ وَ أَکْلُ مَالِ الْیَتِیمِ وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ».[2]
«احمدبن‌عمر حلبى گوید: از امام صادق{علیه السلام} درباره این سخن خداى گرامى و بزرگ پرسیدم که اگر از گناهان بزرگى که از آن‌ها نهى شدهاید دورى گزینید گناهان شما را مىزداییم. امام{علیه السلام} فرمود: هر مؤمنى که از گناهانى که خداوند بر آن‌ها وعده دوزخ داده دورى گزیند خداوند گناهانش را بزداید و او را بر جایگاهى بلند مرتبه درآورد، و گناهان کبیره هفتگانهاى که موجب آتش دوزخ شوند عبارت‌اند از: کشتن انسان -که دلیل شرعى بر کشتن او نباشد- نافرمانى و بىادبى به پدر و مادر، رباخوارى، بازگشت به سرزمین کفر پس از هجرت به سرزمین اسلامى، تهمت‌زدن به زن پاکدامن، خوردن مال یتیم و گریختن از میدان پیکار.»
معنا و حکم عاق والدین
آیت‌الله مکارم:
پرسش: منظور از «عاق والدین» چیست؟ آیا فقط منظور این است که انسان کاری کند که پدر یا مادرش او را به اصطلاح- «عاق» کنند؟
پاسخ: هر کارى که موجب ایذاء و اذیّت والدین گردد، به معناى عاق ّ والدین است، مگر در مواردى که تکلیف واجب یا حرامى باشد و به انسان دستور مخالفت با آن را بدهند که تاثیری ندارد.[3]
اقسام و مصادیق آن
حکم مخالفت با سلیقۀ والدین
پرسش: آیا مخالفت با سلیقۀ پدر و مادر در کارها حرام است؟
مقام معظم رهبری:
پاسخ: اگر منظور مخالفت با سلیقه پدر و مادر در کار مربوط به خودشان است، شما حق دخالت ندارید؛ ولى اگر مخالفت با سلیقۀ آنان در رابطه با کارهاى خود شماست، صرف مخالفت حرام نیست؛ لکن ایذای والدین، اذیت نمودن آن‌ها با کارهایی همچون اظهار انزجار و راندن و طرد کردن آن‌ها جایز نیست.
آیت‌الله مکارم:
پاسخ: هرگاه آن‌ها با مسائل مهم و سرنوشت ساز فرزند بدون دلیل کافى مخالفت کنند، جلب رضایت آن‌ها لازم نیست؛ هرچند باید از هرگونه رفتار اهانت آمیز نسبت به آن‌ها خودداری گردد.[4]
احکام فرعی عاق والدین
وظیفۀ واجب فرزند در قبال والدین
آیت‌الله سیستانی:
وظیفۀ واجب فرزند در مقابل پدر و مادر نسبت به کارهایی که مربوط به خود آن‌ها می‌شود دو امر است:
احسان به آن‌ها: منظور از آن کمک مالی و تأمین نیازهای زندگی‌شان در صورت فقر و نیاز و نیز برآوردن خواسته‌های آن‌ها به اندازه معمول به مقداری که طبع بشری آن را اقتضا می‌کند و ترک آن مقدار، ناسپاسی نسبت به رفتارهای خوب پدر و مادر با او به حساب می‌آید، می‌باشد و این احسان باتوجه‌به مختلف‌بودن حال پدر و مادر از نظر وضعیّت مالی و جسمی، فقیربودن یا فقیرنبودن، قوّت و ضعف بدنی و مانند آن فرق می‌کند.
برخورد نیک با آنان و بی‌ادبی نکردن نسبت به آنان، چه از نظر گفتار و چه از جهت رفتار، هرچند والدین به او ظلم کرده باشند؛ همچنان که در روایت نقل شده است: اگر تو را زدند آن‌ها را مران بلکه بگو خداوند متعال شما را بیامرزد.