«تحقیر و توهین و هتک حرمت»، در ثقلین
الف. در آیات
<وَ نَادَى فِرْعَوْنُ فىِ قَوْمِهِ قَالَ یَا قَوْمِ أَ لَیْسَ لىِ مُلْکُ مِصْرَ وَ هَذِهِ الْأَنْهَارُ تجَرِى مِن تحَتىِ أَ فَلَا تُبْصِرُونَ>[1]
«و فرعون در میان قومش ندا داد، گفت: اى قوم من! آیا حکومت و پادشاهى مصر ویژه من نیست، و این نهرها از زیر [کاخهاى] من به فرمان من روان نیستند؟ آیا [عظمت و حشمت من و فقر و تهی‌دستى موسى را] نمىبینید؟.»
توضیح: دو آیۀ مذکور به یکی از رذایل اخلاقی فرعون اشاره می‌کند که پیامبر زمان خود، یعنی حضرت موسی{علیه السلام}را تحقیر نموده است؛ بدین طریق که با ابراز تکبرش خود را برتر از ایشان خوانده و همچنین -بدون اینکه نام ایشان را بیاورد با الفاظی توهین‌آمیز (مثل اسم اشارۀ «هذا» و «مَهین»-یعنی خوار- )از حضرت موسی{علیه السلام}یاد می‌کند.
ب. در روایات
«عَنْ حَمَّادِبْنِ‌بَشِیرٍ عَنْ أَبِی‌عَبْدِاللَّهِ{علیه السلام} قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ{صلوات الله علیه} قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى: مَنْ أَهَانَ لِی وَلِیّاً فَقَدْ أَرْصَدَ لِمُحَارَبَتِی»[2]
«از حضرت صادق{علیه السلام} حدیث شده که فرمود: رسول خدا{صلوات الله علیه} فرمود: خداى تعالى فرموده است: «هرکه به یکی از دوستان من اهانت کند، به تحقیق به جنگ با من کمین کرده است.»
2. «عَنْ مُحَمَّدِبْنِ‌أَبِی‌حَمْزَةَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی‌عَبْدِاللَّهِ{علیه السلام} قَالَ: مَنْ حَقَّرَ مُؤْمِناً مِسْکِیناً أَوْ غَیْرَ مِسْکِینٍ لَمْ یَزَلِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ حَاقِراً لَهُ مَاقِتاً حَتَّى یَرْجِعَ عَنْ مَحْقَرَتِهِ إِیَّاه».[3]
«حضرت صادق{علیه السلام} فرمود: هرکه مؤمنى را خوار شمارد، چه[آن مؤمن] مستمند باشد یا غیرمستمند، پیوسته خداى -عزوجل- او را خوار و دشمن دارد، تا آنگاه که از خوارشمردن آن مؤمن برگردد.»
معنا و حکم تحقیر و تهمت و هتک حرمت
آیت‌الله مکارم:
پرسش: اهانت به چه معنا می‌باشد؟ آیا از کبایر محسوب می‌شود؟
پاسخ: اهانت به معناى توهین و تحقیر‌نمودن مسلمانان می‌باشد و از کبایر است.[4]
اقسام و مصادیق آنها
الف) برخی مصادیق متفرقۀ توهین و تحقیر و هتک حرمت
لطیفه و شوخی
مقام معظم رهبری:
پرسش: گفتن یا شنیدن لطیفه‌هاى رایج در کشور که مربوط به اقوام مختلف است، چه حکمى دارد؟
پاسخ: اگر غیبت بوده و یا موجب اذیت و هتک مؤمنى باشد، جایز نیست.
آیت‌الله سیستانی:
پرسش: گاهی در بین مردم یا رسانه‌ها مطالبی به‌صورت طنز درمورد اقوام، گویش‌ها و فرهنگ‌های مختلف کشورمان بیان می‌شود که موجب رنجش خاطر می‌گردد، حکم این‌گونه مطالب چیست؟
پاسخ: غیبت نیست، ولی اگر مستلزم اهانت و انتقاص باشد، از این جهت حرام می‌شود.[5]
آیت‌الله مکارم:
پرسش: لطیفه‌هایى که دربارۀ ملل غیرمسلمان گفته مى‌شود، چه حکمى دارد؟ درمورد ملل مسلمان چطور؟
پاسخ: در هردومورد باید ادب اسلامى رعایت شود و هتک و توهینى به عمل نیاید؛ مگر ملّت‌هایى که محارب با مسلمین هستند.[6]
دیدن یا شنیدن برنامه‌های طنز
پرسش: آیا دیدن یا شنیدن برنامه‌های طنز رادیو و تلویزیون اشکال دارد؟
مقام معظم رهبری:
پاسخ: گوش‌دادن به برنامههاى طنز و نمایشهاى فکاهى و دیدن آنها اشکال ندارد؛ مگر آنکه مستلزم اهانت به مؤمنى باشد.[7]
آیت‌الله مکارم:
پاسخ: چنانچه موازین شرعی در آن برنامه‌ها رعایت شده باشد، مانعی ندارد.[8]
آیت‌الله مکارم:
پرسش 1: لطفاً بفرمایید که تماشا‌کردن برنامه‌هایی که در آن طنز‌پردازی می‌شود و یا تقلید صدای افراد را می‌کنند، چه حکمی دارد؟
پاسخ: هرگونه طنز، تقلید صدا و حرکات که موجب آزار یا اهانت به افراد شود شرعاً جایز نیست و نگاه‌کردن به آن نیز اشکال دارد.[9]
حکم طنز بدون توهین
آیت‌الله مکارم:
پرسش: اگر طنز به گونه‌ای در جامعه ترویج یابد که دیگر هتک حرمت، و توهین حساب نشود، یا به دلیل وجود قرائن (حالیه یا مقالیه) باعث اذیّت و ایذا نگردد، چه حکمی دارد؟
پاسخ: در چنین فرضی، اشکالی ندارد.[10]
وهن لباس روحانیت
آیت‌الله مکارم:
پرسش: تردّد روحانى در بعضى موارد، بدون لباس روحانیّت چه صورتى دارد؟
پاسخ: اگر موجب وهن روحانیّت نشود، اشکالى ندارد.[11]
بیان عیوب ظاهری افراد(به قصد هتک و توهین)
مقام معظم رهبری:
پرسش: اگر ما از وجود صفت عصبانیت در شخص آشنایی صحبت کنیم و بدانیم که به احتمال زیاد فرد مزبور ناراحت نمی‌شود، آیا مرتکب غیبت شده‌ایم؟
پاسخ: غیبت حرام است؛ چه مغتاب(غیبت شونده) از ذکر غیبت کراهت داشته باشد و چه نداشته باشد.
بد صدا کردن نام دوستان
مقام معظم رهبری:
پاسخ: نسبت به صفات ظاهره که همه از آن آگاهی دارند، اگر قصد هتک و تحقیر نداشته باشد، اشکال ندارد.[12]
کشیدن کاریکاتور
آیت‌الله سیستانی:
کشیدن کاریکاتور اشخاص اگر مصداق هتک حرمت مؤمن و اهانت به او باشد، جایز نیست؛ هرچند خود شخص راضی به این کار باشد؛ ولی اگر در عرف امروز، هتک و توهین به‌حساب نیاید، اشکال ندارد.[13]
آیت‌الله مکارم:
پرسش: کشیدن کاریکاتور اشخاص از جمله سیاسیون، هنرمندان و ورزشکاران و ...، چه حکمی دارد؟
پاسخ: درصورتیکه اهانتی نسبت به صاحبان تصاویر نباشد، مانعی ندارد.[14]
تمسخر برخی زبان‌ها
آیت‌الله مکارم:
پرسش: باتوجه‌به رواج تمسخر بعضى از زبان‌ها در بین مردم و استفاده از تعابیرى اهانت‌آمیز خواهشمند است نظر مبارک را مرقوم فرمایید؟
پاسخ: اگر غرض اهانت و تحقیر باشد، جایز نیست.[15]
حکم دشنام به شوخی
آیت‌الله سیستانی:
دشنام‌دادن و ناسزاگویی به مؤمن حرام است و دشنام و ناسزا در صورتی صدق می‌کند که معنای آن به‌طور جدّی قصد شده باشد؛ ولی اگر قصد جدّی نباشد مثلا به‌عنوان شوخی آن را بگوید، ممکن است به‌عنوان دیگری مثل صدق توهین و غیر آن، حرام باشد و در حرام‌بودن آن فرقی بین حاضربودن و غایب‌بودن فردی که به او دشنام داده می‌شود، نیست و ملاک تشخیص آن عرف است؛ و هر آنچه که عرفاً دشنام بر آن صادق است، حرام می‌باشد و هر آنچه که شک در آن است حرام نیست.[16]
نوعی غیبت
آیت‌الله سیستانی:
دشنام‌دادن و ناسزاگویی به مؤمن حرام است و دشنام و ناسزا در صورتی صدق می‌کند که معنای آن به‌طور جدّی قصد شده باشد؛ ولی اگر قصد جدّی نباشد مثلاً به‌عنوان شوخی آن را بگوید، ممکن است به‌عنوان دیگری مثل صدق توهین و غیر آن، حرام باشد و در حرام‌بودن آن فرقی بین حاضربودن و غایب‌بودن فردی که به او دشنام داده می‌شود، نیست و ملاک تشخیص آن عرف است؛ و هر آنچه که عرفاً دشنام بر آن صادق است، حرام می‌باشد و هر آنچه که شک در آن است حرام نیست.[17]
توهین به جنس زن
آیت‌الله مکارم:
پرسش: گفتن و شنیدن ضرب‌المثل‌ها و مطالبی که از ضعف و زبونی جنس زن حکایت می‌کند، چه حکمی دارد؟
پاسخ: لازم است، از بیان چنین مطالبی پرهیز شود.[18]
ضبط مکالمات شخصی و افشای راز
آیت‌الله سیستانی:
پرسش: برای ضبط مکالمه‌های تلفنی اشخاص، دستگاه‌هایی اختراع کرده‌اند که بدون توجه صحبت کننده، سخنان او ضبط می‌شود تا به هنگام لزوم و نیاز به آنها احتجاج و استشهاد شود. آیا چنین کاری جایز است؟
پاسخ: در ضبط سخنان کسی که در پشت تلفن صحبت می‌کند، اجازه گرفتن واجب نیست؛ اما پخش آنها و به اطلاع دیگران رساندن، اگر اهانت به مؤمن و افشای راز او محسوب می‌شود جایز نیست؛ مگر اینکه آن هم با واجبی دیگر -برابر و یا مهم‌تر- تزاحم پیدا کند.[19]
حکم ضرب و شتم
آیت‌الله مکارم:
پرسش: چنانچه فردى مورد ایراد ضرب سیلى و مانند آن، (از قبیل انداختن به زمین، هُل‌دادن، دست‌به‌یقه‌شدن) با لحاظ سو نیت و عنصر معنوى جرم قرار گیرد، ولى آثارى از قبیل جراحت، سرخى، کبودى و سیاهى یا زوال منافعى که موجب دیه یا ارش باشد مشهود نباشد، لطفاً بفرمایید:
الف. آیا مورد از مصادیق توهین و اهانت است؟
ب. آیا در توهین و اهانت علنى‌بودن، شرط تحقّق آن است، یا در خلوت نیز ممکن است؟
ج. آیا مصادیق توهین عملى نسبت به اشخاص، یا محل خاص و عرف سنجیده مى‌شود؟ و در صورت مثبت‌بودن، تعزیر دارد؟
پاسخ: به یقین این امور هم ایذا است و هم توهین و به فرض که توهین نباشد، ایذا مؤمن صدق مىکند و به هرحال تعزیر دارد.[20]
برخی مصادیق توهین در فضای مطبوعاتی و انتخاباتی و...
آیت‌الله مکارم:
پرسش 1: حرکت تخریب گرایانه برای تبلیغ انتخابات نمایندگی مجلس، بدون هیچ‌گونه توهین و نشر اکاذیب، چه حکمی دارد؟
پاسخ: تخریب افراد نه در انتخابات و نه در غیر آن، نه با نشر اکاذیب و اهانت و نه بدون آن، جایز نیست.[21]
پرسش 2: انتقاد از کاندیداتورها و بیان نکات منفى آنها در جمع یا بین دونفر، چه حکمى دارد؟
پاسخ: درصورتى‌که در مقام مشورت براى راى‌دادن به آنها باشد، اشکال ندارد؛ ولى باید صفات آنها را بیان کرد، نه توهین و مذمّت و تحقیر و یا خداى نکرده تهمت به آنها زده شود.[22]
حکم تحقیر دشمنان دین
آیت‌الله مکارم:
پرسش: تحقیر و تخفیف دشمنان دین و انقلاب، در چه صورتى رواست؟ در این حکم فرقى بین مسلمان وابسته به بیگانگان ضدّ اسلام و غیرمسلمان وجود دارد؟
پاسخ: این کار تنها در صورتى جایز است که مبارزه با مفاسد و نهى‌از‌منکر متوقّف بر آن باشد.[23]
ب. وهن دین و مقدسات و ...
منظور از مقدّسات و ملاک اهانت به آن
آیت‌الله مکارم:
پرسش: در برخى از قوانین جمهورى اسلامى از عبارت «مقدسات اسلامى» استفاده شده و احکامى بر آن بار شده است، براى روشن‌شدن این قوانین و دست‌یافتن به یک‌چهارچوبۀ شفاف در سیاست‌هاى فرهنگى، و پرهیز از افراط و تفریط، لطفاً به سؤالات زیر پاسخ دهید:
الف. تعریف مقدّسات اسلامى چیست؟ آیا مى‌توان براى آن معیارى تعیین کرد و مصادیق مورد اختلاف را با آن معیار سنجید؟
ب. آیا مرجع تشخیص مقدّسات اسلامى عرف است، و با مراجعۀ به وجدان اهل عرف مى‌توان مصادیق آن را شناختیا از امورى است که شناخت آن مستلزم خبرویّت و کارشناسى است؟ واضح است در صورت اوّل، هیأت منصفۀ دادگاه‌هاى رسیدگى‌کننده به جرائم مطبوعاتى، به‌عنوان نمایندگان افکار عمومى، صلاحیّت تشخیص مقدّسات اسلامى را خواهند داشت، و در صورت دوّم، ارجاع امر به کارشناس یا کارشناسان ضرورت خواهد داشت. لکن این سوالمطرح است که در صورت دوّم، چنانچه موضوع، بین کارشناسان اسلامى مورد اختلاف باشد، تکلیف چه خواهد بود؟
ج. آیا انتقاد از احکام و مفاهیم قرآن و عترتیا سیرۀ ائمّه‌اطهار؟عهم؟، از مصادیق اهانت است؟ آیا نقد و بررسى آیات، روایات، سیره و احکام فقهى براساس روش‌هایى غیر از اسلوب متداول میان علماى دین، نوعى اهانت است؟ اصولاً نقد و بررسى این‌گونه امور در چه صورت اهانت به مقدّسات تلقّى مى‌شود؟ و در هر صورت، سو نیّت منتقدیا عدم قصد اهانت وى، چه تأثیرى در این امر دارد؟
پاسخ:
الف. البتّه تعبیر به مقدّسات اسلامى در هر مورد با ملاحظۀ قرائن موجود در کلام ممکن است تفسیر خاصّى داشته باشد؛ ولى معمولاً هنگامى که این تعبیر گفته مى‌شود، اشاره به امورى است که در نظر همۀ دین‌داران محترم است مانند «خدا»، «پیامبر{صلوات الله علیه}» «ائمّه‌هدى؟عهم؟»، «قرآن مجید»، «مساجد»، «کعبه»، «احکام مسلّمۀ اسلام» و امثال آن، ممکن است در پاره‌اى از موارد، مقدّسات اسلامى معناى گسترده‌ترى داشته باشد.
ب. مرجع تشخیص، عرف افراد دین‌دار و آشنا به مسائل اسلامى است و ممکن است در موارد پیچیده، نیاز به استفاده ازنظر دانشمندان و علماى دینى نیز باشد.
ج. اگر منظور از نقد و بررسى، ایراد به قانون و قانونگذار باشد، بى‌شک جز مصادیق اهانت است و اگر منظور، اشکال و ایراد به کسانى باشد که چنان حکمى استنباط کرده‌اند و به تعبیر دیگر، استنباط زیر سوال برود نه حکم الهى، مصداق اهانت به مقدّسات اسلامى نیست.[24]
بی‌حرمتی به قرآن و اسمای متبرکه و ...
مقام معظم رهبری:
پرسش: پرسش 1: انداختن چیزی که مشتمل بر نام‌های خداوند است در نهرها و جویها، چه حکمی دارد؟ آیا این عمل اهانت محسوب می‌شود؟
پاسخ: اگر انداختن آنها در نهرها و جویبارها ازنظر عرف اهانت محسوب نشود، اشکال ندارد.[25]
آیت‌الله سیستانی:
پاسخ: ریختن آنها در کیسه‌های زباله جایز نیست، که بیاحترامی به‌حساب می‌آید؛ امّا می‌توان نوشته‌ها را هرچند با مواد شیمیایی از بین برد، و یا در جایی پاک دفن کرد و یا بسیار خرد کرد مانند خاک.[26]
آیت‌الله مکارم:
پاسخ: در فرض سوال، بی احترامی به اسامی متبرکه جایز نیست. می‌توان آنها را در جایی دفن کرد یا به رودخانه‌ای ریخت یا با قلم و ماژیک و مانند آن، آن را محو کرد. و از همه بهتر تحویل به مراکزی است که آنها را خمیر کرده و با آنها مقوا و مانند آن می‌سازند.[27]
آیت‌الله سیستانی:
احترام اسامی متبرکه باید حفظ شود و انداختن آنها در مکان‌هایی که عرفا هتک حرمت و اهانت به‌حساب می‌آید، جایز نیست؛ بنابراین بهترین راه این است که ظرف یا محلّی برای نگهداری این‌گونه اسما و کلمات در نظر گرفته شود و بعد از مدّتی محتوای آن را در گوشه‌ای از بیابان یا در مکان پاک، دفن کنند، یا اینکه در دریا یا آب روان بریزند؛ همچنین محوِ نوشته‌ها هرچند با بعضی از مواد شیمیایی پاک، جایز است؛ ولی سوزاندن آیات قرآن یا قرآن‌های ورق ورق شده یا اسامی متبرکه خداوند متعال یا معصومین؟عهم؟ به‌طورکلی جایز نیست.[28]
آیت‌الله سیستانی:
بیاحترامی و هتک حرمت نسبت به اسامی مکان‌های همنام اهل‌بیت؟عهم؟ است مثل خیابان امام رضا{علیه السلام}، میدان امام حسین{علیه السلام}، حسینیۀ حضرت زهرا؟سها؟ و مسجد موسی‌بن‌جعفر{علیه السلام} و ... مثل آنکه آنها را زیر پا قرار دهد، یا در زباله‌دانی بینندازد، جایز نیست.[29]
آیت‌الله مکارم:
پرسش: آیا نوشتن آیات قرآن کریم بر سنگ مزار، اشکال دارد؟
پاسخ: اگر هتک احترام نشود، اشکالى ندارد.[30]
توهین به پیامبران و امامان؟عهم؟
حکم تصویرهای منسوب به معصومین؟عهم؟
مقام معظم رهبری:
پرسش: تهیه و فروش تصاویر منسوب به پیامبر اکرم{صلوات الله علیه} و امیرالمومنین و امام حسین؟عهم؟ چه حکمی دارد؟
پاسخ: این کار فىنفسه ازنظر شرعى اشکال ندارد؛ به‌شرط اینکه مشتمل بر امورى که ازنظر عرف، اهانت و بى‌احترامى محسوب مى‌شود، نبوده و با شأن آن بزرگان منافات نداشته باشد [31]
آیت‌الله مکارم:
پرسش: نظر حضرت‌عالی دربارۀ تصویر‌سازى از رسول اکرم{صلوات الله علیه} و امامان معصوم و یا انبیاى الهى؟عهم؟ چیست؟
پاسخ: هرگاه تصویر و عکس موجب اهانت به مقام آن بزرگواران نباشد و نسبت قطعى به آنها داده نشود، اشکالى ندارد.[32]
آلوده کردن حرم معصومین؟عهم؟
آیت‌الله مکارم:
آلوده‌کردن حرم پیامبر{صلوات الله علیه} و امامان؟عهم؟ اگر موجب هتک باشد، حرام است و در این صورت تطهیر آن نیز واجب است؛ بلکه اگر بى‌احترامى هم نباشد، احتیاط آن است که آن را تطهیر کنند.[33]
حکم نماز بر سجاده‌های منقّش به عکس مسجد الحرام و...
آیت‌الله مکارم:
پرسش: نماز‌خواندن بر سجاده‌هایى که بر آن عکس مسجدالنّبى{صلوات الله علیه} یا مسجدالحرام کشیده شده است و گاهى در زیر پا قرار مى‌گیرد، چه حکمی دارد؟
پاسخ: سجاده‌هایی که عکس مسجدالنّبى{صلوات الله علیه} یا مسجدالحرام است، اگر قصد توهین نباشد، اشکالى ندارد؛ ولى بهتر این است که آن طرف سجّاده را در جلوى رو قرار دهند.[34]
برخی اعمال موجب وهن، در مکه و مدینه
آیت‌الله مکارم:
... زوار خانۀ خدا باید از تمام کارهایى که موجب وهن مذهب است اجتناب ورزند؛ مانند:
الف. بازگشت از مسجدالحرام و مسجدالنّبى و صفوف جماعت، هنگام اذان یا نزدیک اذان؛
ب. پرداختن به خریدوفروش در بازارها و خیابان‌هایا بازگشتن با اجناس خریدارى شده به سمت کاروآن‌ها در چنان ساعاتى؛ بلکه این کارها را کنار بگذارند و به جماعت بپیوندند؛
ج. اجتماع پشت دیوار بقیع براى زیارت قبور معصومین؟عهم؟، هنگام نماز جماعت؛
د. پوشیدن لباس‌هاى نامناسب که مایۀ وهن در انظار عموم است؛
هـ. برخورد خشونت‌آمیز در سخن یا رفتار با سایر زوارخانه خدایا ساکنان مکه و مدینه.
خلاصه: پیروان مکتب اهل‌البیت؟عهم؟ باید چنان رفتار کنند که همه احساس نمایند آنها به برکت پیروى از اهل‌بیت؟عهم؟ از تربیت بالایى برخوردارند و هیچ‌گونه بهانه‌اى به دست مخالفان ندهند که این کار اجر و ثواب حجّ آنها را -ان‌شاءالله- مضاعف مى‌سازد.[35]
مقام معظم رهبری:
پرسش: خارج‌شدن از مسجدالحرام و مسجد‌النبی{صلوات الله علیه} هنگام اذان و اقامه چه حکمی دارد؟ باتوجه‌به اینکه اهل‌سنت در آن هنگام به‌سوی مسجد می‌‌روند و درمورد خارج‌شدن ما در آن اوقات، گفت‌وگو می‌کنند و بر ما عیب می‌گیرند؟
پاسخ: این کار اگر از نظر دیگران، سبک‌شمردن نماز اول‌وقت به شمار آید و به خصوص موجب وهن مذهب باشد، جایز نیست.[36]
اهانت به مقدسات مذاهب دیگر
آیت‌الله مکارم:
پرسش: نظر حضرت‌عالی در خصوص مراسم نهم ربیع‌الاوّل چیست؟ اگر موافق چنین مراسمی نیستید، پس تکلیف تولّی و تبرّی چه می‌شود؟ ما که جوان مذهبی و هیئتی هستیم، چگونه به این دو واجب شرعی عمل کنیم؟
پاسخ: لازم است از کارهایی که باعث تفرقه صفوف و ایجاد شکاف بین مسلمانان می‌شود، خودداری شود و همۀ مسلمین در برابر دشمنان اسلام متحد شوند؛ و ما روز نهم‌ربیع را به مناسبت شروع ولایت و امامت حضرت مهدی؟عج؟ جشن می‌گیریم و این روزی است که به نام «فرحة‌الزهراء» معروف است، جشن‌گرفتن این روز یک‌امر عرفی است و وجه شرعی ندارد، بعضی افراد کارهای دیگری به این مناسبت اضافه کرده‌اند که ما در این مورد صحبتی نمی‌کنیم.[37]
روزه‌خواری علنی موهِن
آیت‌الله مکارم:
پرسش: برای افراد معذور از روزه آیا غذاخوردن در ملا عام قبل از اذان مغرب در ماه رمضان، در بلاد کفر یا بلاد اسلام تفاوت دارد؟
پاسخ: روزه‌خواری برای افراد معذور در بلاد اسلام قطعاً جایز نیست و در بلاد کفر اگر سبب وهن اسلام نشود، مانعی ندارد.[38]
شوخی با مسائل اعتقادی
آیت‌الله مکارم:
پرسش 1: اگر شخصی مسلمان (به ظاهر)، عاقل، بالغ، رشید، غنی از نظر اقتصادی (بدون مشکل اقتصادی) لطیفه یا جوک‌هایی را آزادانه و به اختیار کامل خود با مضامین و حاوی توهین، ناسزاگویی و فحش -نعوذ‌بالله- به پیامبر اسلام{صلوات الله علیه} و ائمۀ اطهار؟عهم؟ یا حضرت امام{رحمة الله علیه}و روحانیت بیان کند، حکم شرعی وی چیست؟
پاسخ: اگر در عرف مصداق اهانت و اسائه به معصومین؟عهم؟ محسوب شود و او از این مطلب آگاه است، سبب ارتداد او می‌گردد و احکام مرتد با نظر حاکم شرع درباره او جاری می‌شود.[39]
آیت‌الله مکارم:
پرسش: حکم شوخی و جوک‌هایی که حاوی مضامین اعتقادی است یا مصداق برداشت‌های شوخی مئابانۀ دوپهلو از الفاظ قرانی است، چه می‌باشد؟ (حتی درصورتیکه گوینده و شنونده متشرعه‌اند، و کاملاً فضا فضای شوخی است ...)
پاسخ: اگر موجب وهن دین و توهین به اعتقادات شود، حرام است.[40]
توهین به نعمت‌های الهی
آیت‌الله سیستانی:
پرسش 1: گاهی دانه‌ای برنج به هنگام شستشوی ظروف در راه فاضلاب می‌ریزد، آیا چنین کاری جایز است؟ و یا اجتناب از آن کم باشد و یا زیاد واجب می‌باشد، با علم به اینکه اجتناب از چنین عملی بسیار دشوار است؟
پاسخ: اگر مقدار برنج تضییع شده به اندازه‌ای است که می‌توان حتی حیوانی را با آن تغذیه کرد، چنان عملی جایز نیست؛ اما اگر بسیار اندک و یا کثیف باشد، ریختن آنها در آشغال‌دانی هرگاه اهانت و بی‌حرمتی به نعمت‌های الهی نباشد، اشکال ندارد.[41]
پرسش 2: آیا اساساً نان (گندم و جو) حرمت دارد؟ (تا حدی که اگر مسلمانی به آن بیاحترامی کند -نظیر پرت‌کردن آن یا زیر پا لگد‌کردن آن و ... مرتکب حرام شده است؟)
پاسخ: آنچه که نزد متشرعه[42] نسبت به گندم و برنج و نان اهانت به نعمت‌های خدا و پست‌شمردن آن باشد، محل اشکال است.[43]
ج. برخی مصادیق وهن مذهب در عزاداری‌ها
برخی مصادیق وهن مذهب در مداحی
پرسش: چه توصیه‌اى به مداحان درمورد کیفیّت اشعار، نوحه‌ها و مدیحه‌سرایى مناسب شئونات اهل‌بیت؟عهم؟ دارید؟
پاسخ: عزادارى ائمّه‌اطهار؟عهم؟، مخصوصا خامس‌آل‌عبا{علیه السلام}، از افضل قربات است و سرودن و خواندن اشعارى که حاکى از مظلومیّت و زحمات و فداکارى آن حضرات باشد کار بسیار خوبی است؛ ولى باید از هرگونه کارى که باعث هتک حرمت آن بزرگواران مى‌شود و موجب وهن مذهب در نظر دیگران مى‌گردد و به بدن آسیب مى‌رساند، پرهیز گردد؛ و تعبیراتى که در عرف، توهین‌آمیز است، مانند نسبت سگ به خوددادنیا صداى حیوانات در آوردن، هیچ‌کدام مناسب مجالس عزادارى نیست و باید به همه نصیحت کنند که از این امور که باعث وهن این مراسم بزرگ مى‌شود و موجب ناراحتى حضرت بقیّة‌الله؟عج؟ مى‌گردد، پرهیز کنند.[44]
لطمه‌زدن به بدن در عزاداری
مقام معظم رهبری:
پرسش: آیا لطمه‌زدن به بدن در عزاداری‌ها جایز است؟
پاسخ: لطمه‌زدن در عزاداری اگر ضرر قابل توجهی بر بدن داشته باشد و یا موجب وهن مذهب، عزاداری معصومین؟عهم؟ باشد، جایز نیست و در هر حال بهتر است مؤمنین مراعات شئون عزاداری معصومین؟عهم؟ به‌ویژه سید و سالار شهیدان، ابا‌عبد‌الله‌الحسین{علیه السلام}را بنمایند.[45]
آیت‌الله سیستانی:
سینه‌زنی و گریه‌‌کردن و سیلی‌زدن به صورت، هرچند شدید باشد اگر به سبب حزن و ناراحتی برای حضرت سیّدالشهدا{علیه السلام} باشد، داخل در عنوان جَزَع و بُکا بر آن حضرت{علیه السلام} می‌شوند که این امر مستحب بوده و موجب تقرّب به درگاه خداوند متعال می‌باشد، به‌شرط اینکه ترس ضرر بلیغ (کلّی) در بین نباشد و باید توجه داشت مراسم عزاداری سیّدالشهدا{علیه السلام} از مهمترین شعائر دینی است و نباید در اهتمام به برگزاری آن به‌طور شایسته کوتاهی شود.[46]
آیت‌الله مکارم:
پرسش 1: قمه‌زدن و یا زنجیرزدن با زنجیرى که داراى چاقو و یا تیغ مى‌باشد و منجر به زخمى‌شدن بدن و جارى‌شدن خون مى‌شود، چه حکمى دارد؟
پاسخ: عزاداری خامس‌آل‌عبا{علیه السلام} از مهمترین شعائر دینی و رمز بقای تشیع است و باید هرچه باشکوه‌تر برگزار گردد؛ شکی نیست کسانی که قمه می‌زنند به‌خاطر احساسات مذهبی و عشق به امام حسین{علیه السلام} است؛ ولی باید توجه داشت این کار در حال حاضر خسارات بسیاری بر ما وارد کرده و دشمنان به‌وسیلۀ آن سعی دارند، شیعه را در جهان منفور کنند؛ بنابراین در این زمان لازم است از این کار خودداری نمایند، به‌طورکلی آسیب رساندن به بدن و آنچه سبب وهن مذهب باشد، جایز نیست؛ خواه ازطریق قمه‌زنی باشد یا زنجیرهای تیغ‌دار، به‌جای این کار خون خود را به مراکز اهدای خون دهند و ما برای همۀ آنها دعا می‌کنیم.[47]
پرسش 2: در شرایطى که دشمنان اسلام سعى در منزوى‌کردن مسلمانان دارند و با حیله‌هایى مى خواهند اسلام را خرافى و مسلمانان را بى‌منطق معرّفى کنند، انجام برخى اعمال که در متن دین وجود نداشته و در بعضى مناطق، عدّه‌اى در تظاهر به اسلام و تعظیم شعائر، مرتکب آن مى‌شوند که احیاناً موجبات وهن شیعه و عزادارى را فراهم آورده است، چه حکمى دارد؟
پاسخ: لازم است در این شرایط و اوضاع، پیروان اهل‌بیت؟عهم؟ و عاشقان مکتب حسینى از هر کارى که موجب وهن این مراسم می‌شود، بپرهیزند و به جاى آن به سراغ مراسمى بروند که عظمت اهداف حسینى را بیش از پیش آشکار مى سازد و اگر جمعى از بزرگان فقهاى پیشین؟رحهم؟ در عصر و زمان خود، بعضى از این کارها را به دلایلى اجازه فرموده‌اند، هرگاه در عصر و زمان ما بودند، مسلّماً نظر دیگرى داشتند. خداوند همۀ ما را از پیروان مکتب آن بزرگوار و جان نثاران او قرار دهد.[48]
«هروله» و تند ذکر گفتن
مقام معظم رهبری:
پرسش: هروله کردن و گفتن ذکر ائمه، به صورت تند و پشت سر هم(شور)، جایز است؟
پاسخ: اگر موجب وهن مذهب یا مراسم عزاداری معصومین؟عهم؟ نباشد، فی‌نفسه اشکال ندارد.[49]
منظور از وهن مذهب در عزا و قمه زنی
آیت‌الله مکارم:
پرسش: منظور از وهن مذهب که در عزاداری و قمه‌زنی گفته می‌شود، چیست؟
پاسخ: یعنی اینکه به مذهب توهین شود و آن را در نظرها کوچک کند.[50]
برهنه‌شدن در مجالس عزاداری
مقام معظم رهبری:
پرسش: برهنه‌شدن در سینه‌زنی به شرط اینکه نامحرم نباشد، اشکال دارد؟
پاسخ: شایسته است عزاداری به شیوۀ مرسوم و سنتی که با لباس انجام می‌گرفته برگزار گردد.[51]
آیت‌الله مکارم:
پرسش: برهنه شدن در مجالس عزاداری براى سینه‌زنى چه حکمى دارد؟
پاسخ: برهنه‌شدن هنگام سینه‌زنی، اگر در مقابل نامحرم باشد، حرام است و در غیر این صورت نیز چون سبب وهن است، بنابر احتیاط باید ترک شود ولی باز گذاشتن کمی از جلوی سینه برای سینه‌زدن یا کمی از پشت برای زنجیر زنی مانعی ندارد.[52]
نعره کشیدنِ موهن، در عزا
آیت‌الله مکارم:
پرسش: لطفاً بفرمایید معناى ضجّه بر اباعبدالله{علیه السلام}که در روایات آمده است، چیست؟ و آیا ناله و ضجّه بر اباعبدالله{علیه السلام} حدّى دارد؟ آیا کسى که از فرط گریه بر اباعبدالله{علیه السلام}از حال خود خارج شود، دچار عصیان شده است؟
پاسخ: ناله و ضجّه حدّى ندارد؛ ولى نعره کشیدن در مجالس عمومى درصورتیکه سبب وهن شود، کار صحیحى نیست.[53]
به زمین کشیدن خود در زیارتگاه‌ها
مقام معظم رهبری:
پرسش: اگر انسان در زیارتگاه‌های ائمه؟عهم؟خود را به زمین بیندازد و همانند بعضی از مردم که صورت و سینه خود را بر زمین میمالند تا از آن خون جاری شود و به همان حالت وارد حرم می‌شوند، عمل کند، چه حکمی دارد؟
پاسخ: این اعمال که به‌عنوان اظهار حزن و عزاداری سنّتی و محبت ائمه؟عهم؟ محسوب نمیشوند، ازنظر شرعی اعتباری ندارند؛ بلکه اگر منجر به ضرر بدنی قابل توجه و یا وهن مذهب شوند، جایز نیست.[54]
آوردن حیوانات به داخل حسینیه
آیت‌الله مکارم:
پرسش: آوردن حیواناتی از قبیل اسب و مانند آن به داخل حسینیه چه حکمی دارد؟
پاسخ: درصورتیکه موجب توهین نباشد و غرض صحیحی بر آن مترتب گردد، مانعی ندارد.[55]
د. وهن جامعه و حکومت اسلامی
مشاهدۀ فیلم‌های موهِن به نظام
مقام معظم رهبری:
پرسش: مشاهدۀ فیلم‌هایی که گاهی در بردارندۀ اهانت به مقدسات جمهوری اسلامی و مقام معظم رهبری هستند، چه حکمی دارد؟
پاسخ: جایز نیست و باید اجتناب شود.[56]
حکم تغیر تابعیت برای اتباع دولت اسلامی
مقام معظم رهبری:
پرسش: در بعضی از کشورهای خارجی، درصورتیکه دانشجویان خارجی دانشگاه درخواست کنند که تابعیت اصلی آنان به تابعیت آن کشور تغییر کند، دانشجو از همۀ مزایا و امتیازاتی که هنگام تحصیل به دانشجویان آنجا داده می‌شود، برخوردار می‌گردد و براساس قوانین آن دولت، فرد میتواند تابعیت خود را تغییر دهد و دوباره به تابعیت اصلی که قبلاً داشته است برگردد، حکم شرعی این کار چیست؟
پاسخ: تغییر تابعیت برای اتباع دولت اسلامی تا زمانی که برخلاف قوانین لازمالاتباع نباشد و مفسدهای بر آن مترتّب نشود و موجب وهن دولت اسلامی هم نباشد، اشکال ندارد.[57]
آیت‌الله مکارم:
پرسش: همۀ ما مطمئن هستیم که بنگاه‌هاى خبرپراکنى استعمارى براى خدشهدار کردن نظام جمهورى اسلامى به ترفندهاى خبرى و گزارشى متوسّل مى‌شوند؛ خبرها و گزارش‌هایى ساخته مى‌شود که اصلاً بنیانى ندارد، آیا ما نیز مىتوانیم براى دفاع از حیثیّت خود از چنین شیوهاى استفاده کنیم؟
پاسخ: درصورتى‌که راه دفاع منحصر به این کار باشد و موجب وهن اسلام و جمهورى اسلامى نشود، اشکالى ندارد.[58]
احکام فرعی آنها
حکم برگزاری نماز در حال اقامۀ نماز جماعت دیگر
پرسش: اداى نماز در مساجد به‌صورت فرادا در هنگامى که نماز جماعت یومیه در آن توسط روحانى مسجد در حال برگزارى است، چه حکمى دارد؟
مقام معظم رهبری:
پاسخ: این عمل اگر تضعیف نماز جماعت و اهانت و بى‌احترامى به امام جماعت محسوب شود، جایز نیست.[59]
آیت‌الله مکارم:
پاسخ: درصورتى‌که هتک جماعت یا توهین به امام جماعت محسوب شود، جایز نیست و نماز اشکال دارد؛ در غیر این صورت (موارد خاص مانند مسافرین در مساجد بین‌راهی یا کسبه که عجله دارند و در عرف هتک و توهین برداشت نمی‌شود)، اشکالى ندارد.[60]
پرسش: خواندن نمازظهر اوّل وقت در جمعه چه حکمی دارد؟
پاسخ: هرچند خواندن نماز ظهر در اول‌وقت باطل نیست؛ ولی شایسته است به دلیل احترام نماز جمعه، نماز ظهر را از اول‌وقت تاخیر انداخت؛ مخصوصاً اگر نماز جماعت و در مساجد باشد. البته چنانچه اقامۀ جماعت سبب وهن نماز جمعه شود، جماعت اشکال دارد.[61]
اقامۀ نماز جماعت دوم، بعد از اتمام جماعت اول
آیت‌الله مکارم:
پرسش: اقامۀ نماز جماعت دوّم، بعد از اتمام نماز جماعت اصلی چه حکمی دارد؟
پاسخ: درصورتیکه موجب اهانت به نماز جماعت اوّل نباشد، مانعى ندارد.[62]
حکم ممانعت از برپایی نماز دوم در مسجد
آیت‌الله مکارم:
پرسش: ممانعت از برپایی نماز جماعت در مسجد به امامتِ امام غیر‌راتب، چه حکمی دارد؟
پاسخ: این کار جایز نیست؛ مگر اینکه موجب اهانت به نماز جماعت اوّل شود.[63]
حکم نماز خواندن، پشت به قبور اهل بیت؟عهم؟
آیت‌الله سیستانی:
پشت‌کردن به قبر پیغمبر{صلوات الله علیه} و ائمۀاطهار؟عهم؟ درصورتیکه بیاحترامی و هتک حرمت به آنان محسوب شود،در نماز و غیرنماز حرام است. و امّا چنانچه به دلیل فاصله زیاد یا وجود مانع مثل دیوار هتک و توهین محسوب نشود، اشکال ندارد؛ البته فاصله‌شدن صندوق شریف و پارچه‌ای که روی آن انداخته‌اند یا ضریح مطهّر، برای برطرف‌شدن بی‌ادبی، کافی نیست؛ ولی در هردوحال اگر قصد قربت حاصل شود، نماز صحیح است.[64]
آیت‌الله مکارم:
شایسته است انسان رعایت ادب کند و جلوتر از قبر پیغمبر{صلوات الله علیه} و امام{علیه السلام} نماز نخواند و درصورتى‌که نماز‌خواندن هتک و بى‌احترامى باشد، حرام است و نماز هم اشکال دارد؛ در غیر این صورت نماز باطل نیست.[65]
استماع اهانت به ائمه؟عهم؟
آیت‌الله مکارم:
پرسش: گوش‌دادن به صدای خوانندۀ مرتد توهین‌کننده به ائمه؟عهم؟، چه حکمی دارد؟
پاسخ: جایز نیست.[66]
مجازات توهین‌کننده به فرد
آیت‌الله مکارم:
پرسش: اگر فردى به دیگرى دشنامى (غیر از قذف) دهد که باعث اذیّت شنونده شود و شنونده مستحق تحقیر باشد، آیا دشنام‌دهنده مستحقّ مجازات است؟ و ملاک تشخیص مستحق تحقیر بودن یا نبودن چه کسى مى‌باشد؟
پاسخ: کسى حق ندارد به دیگرى توهین کند و اگر توهین‌کننده آگاهانه این کار را انجام دهد، حاکم شرع مى‌تواند او را تعزیر نماید و اگر توهین‌شونده مستحق مجازاتى باشد، باید به دست حاکم انجام پذیرد و افراد عادى چنین حقّى ندارند.[67]
حفظ آبروی شخص، از شروط مشورت و اثبات جرم
آیت‌الله مکارم:
پرسش: آیا بیان سوء‌ظن نسبت به شخصی در مقام مشورت، در جایی که هدف عقلایی در میان است؛ به طور مثال سرقت یا قتلى صورت گرفته و فرد احتمال دهد که دزد یا قاتل فلان شخص باشد؛ در این صورت چنانچه فرد در مقام مشورت و بازجویى نیروهاى انتظامى و یا حتّى ابتدائاً سوء‌ظن خود را نسبت به آن شخص بازگو کند، این کار چه حکمى دارد؟
پاسخ: درصورتیکه براى کشف جرم غالباً راهى جز این‌گونه تحقیقات وجود نداشته باشد، شرعاً جایز است؛ ولى باید کارى کرد که آبروى اشخاص در ظاهر کاملاً محفوظ باشد و بدون اثبات جرم به کسى اهانت نشود.[68]
حکم پاسخ به سؤالات روان‌پزشک(دربارۀ امور شخصی)
مقام معظم رهبری:
پرسش: روان‌پزشکان غالباً برای دستیابی به علل بیماری و راه‌های درمان آن سؤالاتی راجع به امور شخصی و خانوادگی بیمار از او می‌کنند، آیا برای بیمار پاسخ‌دادن به آن سؤالات جایز است؟
پاسخ: اگر مفسدهای بر آن مترتّب نشود و غیبت و اهانت به شخص دیگری هم محسوب نشود، اشکال ندارد.[69]
استثنائات تحقیر، تهمت و هتک حرمت
امربهمعروف و نهی‌از‌منکر(در برخی موارد)
مقام معظم رهبری:
پرسش: اگر امربهمعروف و نهی‌از‌منکر مستلزم بی‌آبرویی کسی که واجب را ترک کرده و یا فعل حرام را به‌جا آورده باشد و موجب کاسته‌شدن احترام او در برابر مردم گردد، چه حکمی دارد؟
پاسخ: اگر در امربهمعروف و نهى‌از‌منکر، شرایط و آداب آن رعایت شود و از حدود آن تجاوز نشود، اشکال ندارد.[70]
توبه از آنها
مقام معظم رهبری:
پرسش: اگر شخصى (الف) درمورد شخص دیگرى (ب) مطالب بد و غیرواقعى را در جمع مثلا در ایمیل‌هاى مشترک بیان کند و او را بى‌اعتبار کند، فرد (الف) چطور مى‌تواند اشتباه خود را جبران نمود، و حق (ب) را به‌طور کامل به‌جا آورد؟ آیا (الف) باید براى همۀ آن‌هایى که ایمیل توهین به شخص (ب) را دریافت کرده‌اند ایمیل فرستاده و رفع توهین کند؟ اگر (الف) این کار را نکرد و (ب) هم مصرّ باشد که وى در جمع عذرخواهى کند، آیا در این حال (الف) بخشیده مى‌شود حتى اگر (ب) مصرّ باشد، که وى در جلوى همۀ افرادى که شاهد توهین بوده‌اند عذرخواهى نماید؟
پاسخ: باید گفته‌هاى خود را به هرکس که رسانده تکذیب کند و از شخصى که به او اهانت کرده تحصیل رضایت نماید.[71]
[1]. الزخرف، 51،52.
[2]. الکافی، ج2، ص351.
[3]. همان.
[4]. استفتائات جدید،ج 3، سوال1783.
[5]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله سیستانی، پرسش و پاسخ.
[6] .استفتائات جدید،ج 3، سوال1726.
[7]. رسالۀ أجوبة‌الاستفتائات، سوال1185.
[8]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات.
[9]. همان، طنز و فکاهی.
[10]. همان.
[11]. استفتائات جدید،ج 1، سوال1667.
[12]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری، استفتائات، غیبت.
[13]. رسالۀ توضیح‌المسائل جامع، مسئلۀ 2245.
[14]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، اهانت، سخره و استهزا.
[15]. استفتائات جدید،ج 1، سوال1728.
[16]. رسالۀ توضیح‌المسائل جامع، مسئلۀ 2277.
[17]. همان.
[18]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
[19]. فقه برای غرب‌نشینان، مسئلۀ 342
[20]. استفتائات جدید،ج 3، سوال1017.
[21]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، انتخابات.
[22]. همان، غیبت.
[23]. استفتائات جدید،ج 4 ، سوال1002.
[24]. همان،ج 3، سوال1686.
[25]. همان، سوال162.
[26]. فقه برای غرب‌نشینان، مسئلۀ 587.
[27]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
[28]. رسالۀ توضیح‌المسائل جامع، مسئلۀ 413.
[29]. همان، مسئلۀ 412.
[30]. استفتائات جدید،ج 3، سوال174.
[31]. رسالۀ أجوبة‌الاستفتائات، سوال1196.
[32]. استفتائات جدید،ج 3، سوال1691.
[33]. رسالۀ توضیح المسائل، مسئلۀ 828.
[34]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، نماز.
[35]. مناسک حج، مسئلۀ 32.
[36]. همان، سوال135.
[37]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، مناسبت‌ها.
[38]. همان، ماه رمضان.
[39]. همان، حکم بیان لطیفه با مضامین توهین به پیامبر{صلوات الله علیه} و اهل بیت{علیه السلام}.
[40]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
[41]. فقه برای غرب‌نشینان، مسئلۀ 593.
[42]. منظور از «متشرعه» افراد متدینی هستند، که اهل توجه به دستورات شریعت مقدس و رعایت آنها هستند.
[43]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله سیستانی.
[44]. احکام عزاداری، سوال94.
[45]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری، استفتائات جدید، مراسم عزاداری.
[46]. رسالۀ توضیح‌المسائل جامع، مسئلۀ ۲۲۹۲.
[47]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، قمه‌زنی و تیغ‌زنی.
[48] . همان، پرهیز از خرافات در عزاداری.
[49]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری، استفتائات جدید، مراسم عزاداری.
[50]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، معنای وهن مذهب.
[51]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری.
[52]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، برهنه شدن در عزاداری.
[53]. همان، معناى ضجّه بر اباعبدالله{علیه السلام}.
[54]. رسالۀ أجوبة‌الاستفتائات، سوال1451.
[55]. استفتائات جدید،ج 4، سوال687.
[56]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
[57]. رسالۀ أجوبة‌الاستفتائات، سوال1988.
[58]. استفتائات جدید،ج 3، سوال1653.
[59]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری، استفتائات، نماز جماعت.
[60]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، نماز جماعت.
[61]. همان، وقت نماز جمعه.
[62]. همان، اقامۀ نماز جماعت دوم بعد از نماز جماعت اول.
[63]. همان، ممانعت از برپایی نماز جماعت.
[64]. رسالۀ توضیح‌المسائل جامع، مسئلۀ 1045.
[65]. رسالۀ توضیح‌المسائل، مسئلۀ 810.
[66]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، مرتد.
[67]. همان، حکم تعزیر شخص در صورت دشنام به فرد مستحق مجازات.
[68]. همان، حکم اظهار سوء‌ظن به اشخاص در مقام مشورت.
[69]. رسالۀ أجوبة‌الاستفتائات، سوال1395.
[70]. همان، سوال1053.
[71]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری، استفتائات، اهانت به دیگران.