«حبس و تضییع حقوق واجب مردم»، در روایات
«عَنْ یُونُسَ‌بْنِ‌ظَبْیَانَ قَالَ قَالَ أَبُوعَبْدِاللَّهِ{علیه السلام}: یَا یُونُسُ مَنْ حَبَسَ حَقَّ الْمُؤْمِنِ أَقَامَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ خَمْسَ مِائَةِ عَامٍ عَلَى رِجْلَیْهِ حَتَّى یَسِیلَ مِنْ عَرَقِهِ أَوْدِیَةٌ وَ یُنَادِی مُنَادٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ هَذَا الظَّالِمُ الَّذِی حَبَسَ عَنِ الْمُؤْمِنِ حَقَّهُ فیولج [فَیُوَبَّخُ] أَرْبَعِینَ یَوْماً ثُمَّ یُؤْمَرُ بِهِ إِلَى النَّارِ».[1]
«یونس‌بن‌ظبیان، از امام صادق{علیه السلام} روایت کرده است که فرمود: اى یونس! هرکس حق مؤمن را نگاه دارد و از اداى حق او سرباززند در روز قیامت خداوند او را به مدت پانصدسال بر روى پا نگاه مىدارد، تا عرق چون رود از او جارى شود، و سروشى از جانب خداوند ندا سر مى‌دهد که: این همان ستمگرى است که حقّ مؤمن را در نزد خود نگاه داشته و از اداى آن خوددارى کرده است. پس او را چهل‌روز مورد توبیخ و تهدید و سرزنش قرار مى‌دهند و آنگاه فرمان مىرسد که او را به (جانب) آتش برند.»
2. «وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ عَنْ صَاحِبِ الزَّمَانِ{علیه السلام} قَالَ: لَا یَحِلُّ لِأَحَدٍ أَنْ یَتَصَرَّفَ فِی مَالِ غَیْرِهِ بِغَیْرِ إِذْنِهِ ...».[2]
«در حدیثی از حضرت مهدی؟عج؟ است که فرمود: برای هیچ‌کس حلال نمی‌باشد که در مال دیگری بدون اجازۀ او دخل و تصرف نماید.»
معنا و حکم حبس و تضییع حقوق مردم
معنای حق‌الناس
پرسش: «حق‌الناس» چیست؟
مقام معظم رهبری:
پاسخ: «حق‌الناس» یعنى مالى که شخص از کسى تلف کرده یا جنایتى که موجب دیه است بر او وارد کرده و یا دینى از او برگردن دارد و امثال این‌ها ... .[3]
آیت‌الله مکارم:
پاسخ: منظور از «حق‌الناس» این است که انسان مال کسی را به ناحق از طریق غصب یا رشوه یا ربا یا کم‌فروشی و مانند آن برده باشد که اگر صاحبان آن را بشناسد، باید به او بازگرداند و اگر نشناسد، از طرف آن‌ها به فقیر و نیازمندی می‌دهد.[4]
تذکر: باتوجه‌به تعریف مذکور، بسیاری از گناهان از جمله اکثر گناهان زبانی (مثل غیبت، تهمت، توهین و...)، ظلم به انسان‌ها و اذیت‌کردنشان، ربا و ...، از مصادیق «تضییع حق‌الناس» می‌باشد ؛ اما این موضوعات هر کدام به طور مفصّل و مستقل بررسی شده است؛ بنابراین در این بخش، مسائل آن‌ها مطرح نمی‌شود و فقط مصادیق و مسائل متفرقه‌‌ای بیان می‌شود که تحت آن موضوعات قرار نمی‌گیرد و در عین حال مصداق «حبس‌الحقوق و تضیییع حقوق واجبه مردم» است که در ذیل بیان می‌گردد.
حرمت رعایت نکردن حقوق دیگران
آیت‌الله مکارم:
پرسش: آیا هر امرى که موجب حق‌الناس شود، معصیت هم هست؟ مثلاً در رانندگى حق‌تقدّم را رعایت نکند و طرف مقابل معطل شود، یا در خانه، بلند صحبت کند، یا صداى تلویزیون بلند کند که موجب آزار و اذیت همسایه شود؟
پاسخ: در مواردى که موجب آزار و اذیت قابل توجهى شود، هم حق‌الناس است هم معصیت؛ ولى مواردى وجود دارد که حق‌الناس از معصیت جداست مانند موارد سهو و نسیان، در موارد اتلاف اموال دیگران که حق‌الناس است، ولى معصیت نیست.[5]
اقسام ومصادیق آن
الف. استفادۀ به ناحق از اموال دولتی و بیت‌المال و...
خرج بیت‌المال در مراسم‌های اداری
مقام معظم رهبری:
پرسش: بعضی از مراکز دولتی در مناسبت‌های ملی و اسلامی، با حضور کارکنان خود و خانواده‌هایشان جشنی برگزار کرده، شام یا نهار پذیرایی می‌کنند و از خواننده‌ای، یا بازیگری یا شعبده‌بازی دعوت می‌کنند و برای اجرایی برنامه مبلغی به او می‌دهند، هزینه‌کردن این بودجه از بیت‌المال، چه صورتی دارد؟
پاسخ: این‌گونه امور تابع قوانین و مقررات مربوطه مى‌باشد و تخلف از آن جایز نیست.[6]
حکم استفادۀ شخصی از بیت‌المال
آیت‌الله مکارم:
استفادۀ شخصى از بیت‌المال: این کار جایز نیست؛ مگر در مواردى که مقرّرات اجازه مى‌دهد، یا اینکه با اجازۀ مسئولینى که در این حیطه، اختیارات قانونى دارند، بوده باشد.[7]
استفادۀ دانشجویان و اساتید پزشکی از بیت‌المال
آیت‌الله مکارم:
پرسش: مشاهده مى‌شود که برخى از دانشجویان و اساتید پزشکى از امکانات دولتى و بیت‌المال، مثلاً فرم‌هاى بیمارستانى و کاغذ‌هاى مکاتبه‌اى استفادۀ شخصى مى‌کنند، درحالى‌که هزینۀ این وسایل یا از بیت‌المال تأمین مى‌شود یا به هزینۀ بیماران اضافه شده و از آن‌ها اخذ مى‌گردد، آیا این کار جایز است؟
پاسخ: این کار جایز نیست؛ مگر اینکه با اجازۀ مسئولین بیمارستان و با درنظر گرفتن مصالح مجموعه بوده باشد.[8]
حکم استفادۀ شخصی از وسایل کم ارزش ادارات
آیت‌الله مکارم:
پرسش: استفادۀ شخصی از وسایل کم‌ارزش ادارات دولتی مانند خودکار، کاغذ، سنجاق، چسب و ... چه حکمی دارد؟
پاسخ: چنانچه استفاده از این امور جزئی در عرف ادارات معمول باشد، اشکالی ندارد.[9]
حکم استفادۀ شخصی از امکانات مدرسه
آیت‌الله مکارم:
پرسش: استفادۀ شخصى از امکانات مدرسه، صرفاً براى امور تحصیلى، با اجازۀ مدیر آموزشگاه چه حکمى دارد؟ در صورت ضامن‌بودن، آیا با پرداخت خسارت به بیت‌المال، رفع ضمان می‌شود؟
پاسخ: هرگاه مسئول مدرسه، طبق ضوابط اجازه دهد، مانعى ندارد و همین اندازه که بگوید طبق ضوابط است، کافى مى‌باشد.[10]
استفاده شخصی از اعتبار گردش حساب متعلق به اداره
آیت‌الله مکارم:
پرسش: شخصی که به‌عنوان مسؤل خرید اداره، به او مبالغی پرداخت می‌شود تا خرید نماید، پول را در حسابی به نام خود واریز تا به‌وسیلۀ کارت بانکی خرید کند؛ آیا از اعتبار گردش حساب برای اخذ تسهیلات می‌تواند استفاده کند؟
پاسخ: چنانچه با اجازۀ مسئول مربوطه باشد و این کار برای حفظ پول و فراهم‌کردن امکان خرید باشد، مانعی ندارد.[11]
حکم استفاده از بیت‌المال در تبلیغات انتخابات
آیت‌الله مکارم:
پرسش: استفاده‌کردن کاندیداها از امکانات بیت‌المال در راستاى شناساندن خود به مردم، چه حکمی دارد؟
پاسخ: بیت‌المال مصارف خاصى دارد که باید در آن مصرف گردد.[12]
حکم صرفه‌جویی در هزینۀ ایاب و ذهاب و تملّک آن
آیت‌الله مکارم:
پرسش: در یک شرکت خصوصی مشغول به کار هستم که بعضی روزها برای کار دفتری به بیرون می‌روم؛ شرکت برای ایاب‌وذهاب مقداری پول به من می‌دهد و از آنجا که با خط اتوبوس رفت‌وآمد می‌کنم، مقداری از پول اضافه می‌آید که برای خودم برمی‌دارم؛ این مسئله چه حکمی دارد؟
پاسخ: درصورتیکه شما به موقع با آن وسیله به مقصد می‌رسید و کار به‌طور صحیح انجام می‌گیرد، مانعی ندارد.[13]
ب. تخریب و آلوده کردن محیط زیست
آلوده کردن آب
آیت‌الله مکارم:
پرسش 1: ریختن فاضلاب‌ها در چشمه‌ها، رودها و دریاچه‌ها موجب تلف‌شدن هزاران هزار جاندار آبزى و صدمات غیرقابل جبران به طبیعت است؛ نظر مبارک نسبت به انجام چنین کارى چیست؟
پاسخ: آلود‌‌کردن رودخانه‌ها و دریاچه‌ها به‌طورى‌که موجب اتلاف جانداران آبزى شود و درنتیجه مردم گرفتار خسارت و زیان گردند، جایز نیست.[14]
پرسش 2: ریختن اجناس زائد (میوه‌هاى فاسد، کارتن، بسته‌ها، و مانند آن) به داخل جوى آب چه حکمى دارد؟
پاسخ: ریختن آن‌ها در جوى آب، و آنچه باعث اذیت و آزار و ضرر و زیان مردم مى‌شود، جایز نیست و بهتر است در مکان‌هایى که معمولاً براى آن کار درنظر گرفته شده، ریخته شود.[15]
سوزاندن و قطع بی‌جهت درختان
آیت‌الله مکارم:
پرسش: آیا سوزاندن و قطع درختان سالم، موجب ضمان است؟
پاسخ: درصورتیکه متعلق به دیگران باشد، ضمان دارد؛ در غیر این صورت نوعی انحراف و کار حرامی است.[16]
ج. ضرر‌رساندن به اموال عمومی و اموال شخصی دیگران
نوشتن بر دیوار خانۀ دیگران، بدون اذن
آیت‌الله مکارم:
پرسش: آیا نوشتن یا چسباندن تبلیغات بر دیوار‌خانه دیگران در معابر عمومى نیاز به اذن صاحب‌خانه دارد؟
پاسخ: آرى، نیاز به اجازۀ صاحب‌خانه دارد.[17]
د. تصرف عدوانی در اموال مردم و ورود به حریم شخصیشان
حقّ‌الماره
آیت‌الله مکارم:
در مورد حق‌الماره دوحالت است:
اگر باغ محصور باشد (حفاظ داشته باشد)، واردشدن و خوردن میوۀ آن بدون اجازۀ صاحبش حرام است.
اگر باغ محصور نباشد یا شاخه‌هایش بیرون آمده باشد، جایز است هنگام عبور از کنار باغ‌ها از میوۀ آن به‌مقدار حاجت (نه‌بردن) بخورد؛ به شرط آنکه به قصد این کار حرکت نکرده باشد و موجب افساد نگردد؛ و احتیاط آن است که در صورت یقین به عدم رضایت مالک، خوددارى کند؛ البته درمورد درختانى که در معابر عمومى قرار دارد، استفاده از میوه‌هایى که در عرف و عادت محل براى همه مباح شده، مانند توت در بسیارى از مناطق، اشکالى ندارد؛ ولى غیرآن متعلّق به صاحبان آن است و اگر ملک بیت‌المال باشد، متعلّق به دولت است و باید طبق قوانین عمل شود.[18]
ضبط صدای مخاطب، بدون اجازه
آیت‌الله مکارم:
پرسش: اگر کسی در رابطۀ کاری، تلفنی یا حضوری با کسی گفت‌وگو کند و صدای آن شخص مقابل را بدون اجازه ضبط کند، اشکال شرعی دارد؟
پاسخ: هرگاه بدون رضایت وی ضبط کند، اشکال دارد.[19]
استفاده از اینترنت بدون کسب اجازه
مقام معظم رهبری:
پرسش: آیا استفاده از اینترنتی که دارای رمز نیست، و دائما روشن است و امکان دارد که آن فرد آگاه از استفاده باشد، آیا حق‌الناس محسوب می‌شود؟ اگر محسوب شود، باید چه کرد؟
پاسخ: اگر نسبت به رضایت مالک اطمینان نداشته باشد، استفادۀ از آن جایز نیست؛ و هزینۀ مقداری که استفاده کرده است، ضامن می‌باشد.[20]
حقّ‌التألیف
آیت‌الله مکارم:
پرسش: درصورتیکه نویسنده‌اى در نوشتۀ خود، از مطالب نویسندۀ دیگرى استفاده کند، ولى به مأخذ و نویسنده اوّلیّه مطالب هیچ اشاره اى ننماید، چه حکمى دارد؟
پاسخ: هرگاه مطالب گسترده‌اى باشد، اشکال دارد.[21]
حق‌الطبع
آیت‌الله مکارم:
پرسش: دبیران به دانش‌آموزانى که در کلاس‌هاى کنکور شرکت مى‌کنند، جزواتى را که خودشان تألیف کرده‌اند مى‌فروشند، امّا به‌طور آزاد در اختیار عموم قرار نمى‌دهند؛ آیا شخصى که در این کلاس‌ها شرکت مى‌کند یا شخصى که قبلا کلاس مى‌رفته، مى‌تواند این جزوات را در اختیار دیگران قرار دهد؟ تکثیر این جزوات چه حکمى دارد؟
پاسخ: چنانچه شرط خاصى به هنگام فروش جزوات در میان نبوده، فروش آن جزوات اشکالى ندارد؛ ولى تکثیر آن بدون اجازۀ معلم جایز نیست.[22]
حقّ کپى رایت
آیت‌الله مکارم:
پرسش 1: حکم تکثیر هریک از موارد زیر درصورتى‌که صاحبان آن اجازه نداده باشند، چگونه است:
الف. کتاب یا هرگونه مطلب یا نوشته؛
ب. نوارهاى کاست صوتى یا ویدئویى؛
ج. سى‌دى‌هاى صوتى، تصویرى یا نرم‌افزار؟
پاسخ: جایز نیست؛ مگر اینکه صاحبان اجازه دهند.
پرسش 2: آیا کپى به تعداد یک یا چند عدد محدود، آن هم به‌طور شخصى و نه به قصد فروش، در هریک از موارد مندرج دربندیک، معنى تکثیر دارد؟
پاسخ: اشکال دارد.
پرسش 3: در هریک از موارد مندرج دربندیک، چنانچه ماهیّت آن تغییر نماید، حکم چگونه است؟ به‌عنوان مثال نوارکاست بر روى کامپیوتر ذخیره و سپس به‌صورت سى‌دى تکثیر شود، یا از روى کتاب عکس‌بردارى شده یا اسکن گرفته شود و سپس با سى‌دى تکثیر گردد.
پاسخ: فرق نمى‌کند.
پرسش 4: در هریک از موارد مندرج دربندیک، چنانچه بخش یا بخش‌هایى از آن، کپى یا تکثیر شود، حکم چگونه مى‌باشد؟ به‌عنوان مثال از یک سى‌دى نرم‌افزار، عکس‌هاى داخل آن یا صداهاى آن کپى و بعد تکثیر گردد؟
پاسخ: اگر موارد محدودى باشد، مانعى ندارد.[23]
برخی حقوق معنوی
آیت‌الله مکارم:
پرسش: آیا حقوق معنوى، همانند حق‌تألیف، یا حق‌اختراع و یا حق اکتشاف ازنظر شرع هم پذیرفته است؟ به عبارت دیگر، آیا براى امور معنوى هم مالکیّت تصوّر مى‌شود، یا در ملکیت، ناگزیر باید عینى خارجى وجود داشته باشد؟ آیا شخصیت حقوقى، بسان شخصیت حقیقى می‌تواند مالک چیزى شود؟
پاسخ: مالکیت معنوى که در عرف عقلاً به رسمیت شناخته شده، مانند حق تألیف و حق‌اختراع و مانند آن ازنظر ما شرعاً معتبر است و تعدّى نسبت به آن جایز نیست و ضمان‌آور مى‌باشد و شخصیت حقوقى همانند شخصیّت حقیقى، مى‌تواند مالک چیزى شود.[24]
ه. حقوق همسایگان
اهمیت شرعی حق همسایه
آیت‌الله سیستانی:
حق همسایه، به حق رحم بسیار نزدیک است، اعم از آنکه همسایه مسلمان، یا نامسلمان باشد. رسول خدا چنان حقی را برای همسایه نامسلمان اثبات کرده است، آنجا که فرمود: همسایگان سه‌قسمند، برخی دارای سه‌حقند: حق اسلام، حق همسایگی و حق خویشاوندی و برخی دیگر دارای دو‌حقند: حق اسلام، حق همسایگی و قسم سوم فقط یک‌حق دارند و آن شخص کافر است که حق همسایگی‌اش محفوظ است.[25]
خودداری از پرداخت سهم‌ها در آپارتمان و ایجاد مزاحمت برای همسایگان
آیت‌الله مکارم:
پرسش: در مجموعه آپارتمانى که زندگى مى‌کنیم (هشت‌واحد مسکونى) یکى از خانواده‌ها مدّت‌هاست علاوه بر اینکه از پرداخت سهم برق عمومى، آب، گاز، نظافت و مانند آن (حق‌شارژ) خوددارى مى‌نماید، گاهى اوقات نیز موجبات سلب آسایش همگان را فراهم مى‌آورد؛ در این رابطه سؤالاتى به‌شرح زیر مطرح است:
الف. شرع دراین‌گونه موارد چه حکمى صادر مى‌کند؟
ب. از نظر شرعى چگونه با ایشان برخورد شود؟
ج. عرف جوامع دینى در این‌گونه موارد چگونه مى‌باشد؟
پاسخ: ایجاد مزاحمت براى همسایگان حرام است همان‌گونه که نپرداختن سهم برق و آب و گاز و نظافت و مانند آن حرام و تجاوز به حقوق دیگران محسوب مى‌شود.[26]
وارد شدن بخشی از درخت همسایه در داخل حیاط
آیت‌الله مکارم:
پرسش: اگر درخت همسایه، فضاى هوائى منزل ما را اشغال کند و شاخ و برگ آن در منزل ما باشد، حکم میوۀ آن درخت چیست؟
پاسخ: میوه متعلّق به صاحب درخت است؛ ولى صاحب منزل حق دارد از صاحب درخت بخواهد آن شاخه‌ها را قطع کند یا به‌نوعى مصالحه کنند.[27]
و. موارد متفرقه
پارتى‌بازی
آیت‌الله مکارم:
پارتى‌بازى (یعنى وساطت براى پیشرفت کار برخلاف قانون) جایز نیست و حقوقى که مى‌گیرند اشکال دارد؛ ولى چنانچه این کار درحد معرفى باشد و فرد بقیۀ مراحل را طبق مقرّرات و قانون طى کند و باعث تضییع حقوق دیگران نشود، اشکالى ندارد.[28]
حقوق فرزندان(تنبیه بدنی آنان)
آیت‌الله مکارم:
پرسش: کودکان به علّت کوچک‌بودن و کامل‌نشدن اندام‌ها و قواى روانى، از نظر جسمى و روحى و روانى بسیار آسیب پذیرند. و متاسّفانه گاه دیده شده که والدین و سرپرستان این کودکان، آنان را از نظر روحى و جسمى مورد آزار و اذیّت قرار مى‌دهند. به‌عنوان نمونه والدین با ضرب و جرح یا پرخاشگرى‌ها و فحش و دشنام، علاوه بر ایجاد مشکلات جسمى و روحى براى آنان، باعث مى‌شوند این کودکان آزاردیده، در آینده و دوران بزرگسالى عقده‌هاى دوران کودکى خود را بر سر خانواده و جامعه تخلیه کنند؛ باتوجه‌به توضیحات فوق‌الذکر، نظر حضرت‌عالى درمورد این‌گونه رفتارهاى والدین چیست؟
پاسخ: پدر و مادر حق ندارند کودکان خود را مورد اذیّت و آزار قرار دهند. و تنبیه بدنى جز در موارد ضرورى اشکال دارد.[29]
تنبیه بدنی دانش‌آموز
آیت‌الله مکارم:
پرسش: معلمی هستم در‌برخی موارد دانش‌آموزان برای یاد‌گیری علم و یا ادب لازم است تنبیه شوند و در‌غیر این صورت نظم کلاس را به هم می‌زنند؛ آیا می‌توانم آن‌ها را برای این اهداف تنبیه کنم؟
پاسخ: تنبیه بدنی دانش‌آموزان جایز نیست؛ مگر اینکه به‌خاطر تربیت آن‌ها لازم باشد، و با اجازۀ ولى صورت گیرد و موجب جراحت و کبودى بدن نشود؛ و باتوجه‌به اینکه در شرایط فعلى آثار منفى آن بیشتر است، لازم است حتّى‌الامکان از آن صرف‌نظر گردد.[30]
حق‌الناس بودن رعایت نوبت
آیت‌الله مکارم:
پرسش: آیا مراعات نوبت در امورى که طبق نوبت به کار افراد رسیدگى مى‌شود، یک حق عقلایى و شرعى است و تخلّف از آن حرام است؟
پاسخ: در‌حال‌حاضر که بسیارى از کارها در اجتماع به‌صورت صف و قرارگرفتن در نوبت انجام مى‌شود، این امر، یک حقّ عقلایى محسوب مى‌گردد، یا به تعبیر دیگر از بین‌بردن آن نوعى ظلم به‌حساب مى‌آید و مشمول ادلّۀ حرمت ظلم و تعدى بر حقوق مردم است؛ البته در مواردى که در عرف عقلاً استثنا مى‌شود، مثل یک بیمار اورژانسى در مطب دکتر و مانند آن، اشکالى ندارد.[31]
رشوه یا هدیه‌هایی در فضای اداری
مقام معظم رهبری:
پرسش: هدایا اعم از نقدی، خوراکی و غیره که توسط ارباب رجوع با رضایت و طیب خاطر به کارمندان دولت داده می‌شوند، چه حکمی دارند؟ و اموالی که به‌صورت رشوه به کارمندان داده می‌شوند اعم از اینکه براثر توقع انجام کاری برای پرداخت‌کننده باشد یا خیر، چه حکمی دارند؟ و اگر کارمند براثر طمع به دریافت رشوه، مرتکب عمل خلاف قانون شود، چه حکمی دارد؟
پاسخ: بر کارمندان محترم واجب است که رابطۀ آنان با همۀ مراجعهکنندگان براساس قوانین و مقرّرات و ضوابط خاص اداره باشد و قبول هرگونه هدیهای از مراجعهکنندگان به هر عنوانی که باشد برای آنان جایز نیست؛ زیرا باعث فساد و سوءظن به آنان و تشویق و تحریک افراد طمع‌کار به عمل‌نکردن به قانون و تضییع حقوق دیگران می‌شود؛ اما رشوه، مسلم است که برای گیرنده و دهندۀ آن، حرام است و واجب است کسی که آن را دریافت کرده به صاحبش برگرداند و حق تصرف در آن را ندارد.[32]
آیت‌الله سیستانی:
پرسش: درصورتیکه رسیدن به حق منوط به دادن رشوه نباشد، بلکه تسریع در کار می‌شود، چه حکمی دارد؟ و آیا اگر به‌عنوان صدقه یا هدیه بدهد چطور؟
پاسخ: اگر هدف مشروع باشد و موجب تضییع حق کسی نشود اشکال ندارد؛ و سایر عناوین همان حکم را دارد.[33]
آیت‌الله مکارم:
پرسش: در بعضى مواقع افرادى که براى کارى به کسى کمک نموده، یا مشکل آن‌ها را باتوجه‌به موقعیّتى که دارند حل مى‌کنند، در قبال این کار، وجهى به آن‌ها پرداخت یا هدیهاى به آن‌ها داده مى‌شود؛ این کار چه حکمى دارد؟ آیا رشوه محسوب مى‌شود؟
پاسخ: چنانچه این کار موجب تضییع حق دیگران نشود، و صرفاً به‌عنوان هدیه باشد، جایز است.[34]
احکام فرعی حبس و تضییع حقوق مردم
اولویت در پرداخت دیون شرعیه و قرض
پرسش: هرگاه کسى بدهکار خمس یا زکات باشد، و قرض هم داشته باشد، بدهی‌هایى از بابت کفّاره و نذر و مانند آن نیز بر او واجب شده باشد، چنانچه نتواند همۀ آن‌ها را بپردازد تکلیف چیست؟
آیت‌الله سیستانی:
پاسخ: اول، قرض مردم و سپس واجبات مالی را ادا کند، و کفارۀ واجب موسع است، هروقت داشت بدهد.[35]
آیت‌الله مکارم:
پاسخ: هرگاه عین مالى که خمس یا زکات یا نذر به آن تعلّق گرفته موجود است، خمس و زکات و نذر مقدّم مى‌باشد و اگر عین آن موجود نیست، حق‌الناس اولویّت دارد.[36]
مقدار وجوب رضایت‌گرفتن
پرسش: اگر حق‌الناسی به گردن آدم باشد، و بداند که صاحب حق‌الناس راضی است، آیا باز باید به صاحب حق گفت و رضایت گرفت؟
مقام معظم رهبری:
پاسخ: اگر یقین به رضایت او دارید، طلب رضایت لازم نیست.[37]
آیت‌الله سیستانی:
پاسخ: خیر؛ لازم نیست.[38]
تقدم حق‌الله بر حق‌الناس
آیت‌الله مکارم:
پرسش: شخصی مرده است ولی مقداری پول از او به‌جا مانده است؛ ولی بسیار کم است و بدهی به‌عنوان حق‌الناس دارد و زکات و خمس هم نداده است؛ حالا وراث این شخص، اول باید کدام یک از موارد بالا را بدهند؟
پاسخ: احتیاط آن است که حق‌الناس، مقدم بر حق‌الله است.[39]
محاسبۀ تورّم در تمام دیون
آیت‌الله مکارم:
پرسش: آیا محاسبۀ تورّم در تمام دیون لازم است؟
پاسخ: اگر فردی به هر دلیلی به دیگری بدهکار باشد اعم از مهریه، دیه و یا اینکه ضمان دیگری برعهدۀ او باشد و حتی خمس بر ذمّه داشته و نپرداخته، اگر به‌قدری گذشته که تفاوت تورّم زیاد است، باید تورّم متوسط اجناس را در نظر بگیرد.[40]
جا گرفتن، در اتوبوس
پرسش: اگر داخل اتوبوس واحد برای شخصی جا گرفته شود و بعد شخص دیگری زودتر بیاید و بخواهد آنجا بنشیند، آنجا حق چه کسی است؟
آیت‌الله سیستانی:
پاسخ: اگر با رضایت صاحب اتوبوس باشد، صاحب حق می‌شود.[41]
آیت‌الله مکارم:
پاسخ: حق با کسی است که زودتر وارد می‌شود؛ مگر در موارد ضروری که طرف فردی ضعیف و ناتوان باشد که باید برای او جا بگیرند.[42]
اولویت رعایت حق‌الناس یا نماز اول وقت
آیت‌الله مکارم:
پرسش: راننده‌ای بسیار مقید به نماز اول وقت هست؛ اول اذان هر‌جا که باشد بیابان و خیابان فرقی ندارد، مشغول نماز می‌شود؛ ولی گاهی اوقات کسانی سوار ماشین او هستند که برای اقامه نماز او معطل می‌شوند، آیا کار درست است؟ آیا این کار رعایت‌نکردن حق‌الناس می‌شود؟
پاسخ: در این‌گونه موارد اشکالی ندارد که نماز را کمی به تاخیر بیاندازید؛ زیرا جنبۀ حق‌الناس دارد.[43]
اشیای امانتی نقرهای مانند گلدان و گیره و...
آیت‌الله مکارم:
پرسش: گیره و گلدان و ... نقرهای که به‌عنوان امانت در دست تعمیرکار می‌باشد، اگر که صاحبانشان برای گرفتن آن‌ها نیامده باشند، تکلیف چیست؟
پاسخ: درصورتیکه از پیداکردن صاحبان ناامید شده‌اید، بفروشید و صدقه دهید.[44]
عدم پرداخت هزینه‌های خدماتی مشترک در آپارتمان‌ها
آیت‌الله مکارم:
پرسش: اشخاصى در مجتمع‌هاى مسکونى زندگى مى‌کنند که هزینۀ خدماتى آن از قبیل آب سرد و گرم، تهویه، نگهبانى و ... را بر دوش دیگران مى‌اندازند، حکم این اشخاص درمورد استفادۀ از آب در وضو و غسل چگونه است؟
پاسخ: استفادۀ آن‌ها درفرض سؤال، از آب و سایر خدمات، جایز نیست.[45]
ندادن طلب به علت نداشتن پول خُرد
آیت‌الله مکارم:
پرسش: من کارمند بانک هستم؛ بعضی مواقع درصورتیکه پول خرد موجود نباشد مثلاً مبالغ زیر پنجاه‌تومان، به مشتری برگردانده نمی‌شود؛ این کار چه حکمی دارد؟
پاسخ: درفرض سؤال، احراز رضایت مشتری لازم است.[46]
اجازه گرفتن از کسی که عکسش را گرفتند
آیت‌الله مکارم:
پرسش: اگر احتمال داده شود فردى که در جلسۀ عمومى (که تهیّه و انتشار عکس آن جلسه رویۀ مرسوم مى‌باشد) شرکت نموده و از او عکس گرفته شده، از جهت رعایت حیا و عفاف زنانه، یا جلوگیرى از استفادۀ ابزارى از اعتبار ایشان و مانند آن، راضى به چاپ عکسش نباشد، آیا اجازه‌گرفتن از او لازم است؟
پاسخ: آرى، لازم است.[47]
استثنائات حبس و تضییع حقوق مردم
برخی مواردِ معصیت‌نبودن حق‌الناس
آیت‌الله مکارم:
پرسش: آیا هر امرى که موجب حق‌الناس شود، معصیت هم هست؟ مثلا در رانندگى حق‌تقدّم را رعایت نکند و طرف مقابل معطّل شود، یا در خانه بلند صحبت کند، یا صداى تلویزیون را بلند کند که موجب آزار و اذیت همسایه شود؟
پاسخ: در مواردى که موجب آزار و اذیت قابل توجهى شود، هم حق‌الناس است هم معصیت؛ ولى مواردى وجود دارد که حق‌الناس از معصیت جداست مانند موارد سهو و نسیان، در موارد اتلاف اموال دیگران که حق‌الناس است، ولى معصیت نیست.[48]
استثنای تصرف در املاک دیگران و شرط آن
آیت‌الله مکارم:
تصرّف در املاک دیگران: این کار بدون جلب رضایت مالک یا مالکان جایز نیست؛ مگر اینکه ضرورت مهمى نهادهاى اجتماعى داشته باشد که در‌این‌صورت باید قیمت آن به نرخ روز پرداخت شود.[49]
استثنای تنبیه فرزندان
آیت‌الله مکارم:
تنبیه بدنى فرزند: تا ضرورت قطعى نباشد باید از تنبیه بدنى خوددارى کرد؛ و درفرض ضرورت قطعى، باید طورى باشد که آسیبى به بدن نرسد.[50]
توبه از آن
روش جبران حقوق غیرمالى مردم
آیت‌الله مکارم:
روش جبران حقوق غیرمالى مردم: در صورت امکان از صاحبان حق حلالیّت بطلبید و اگر این کار ممکن نیست، براى آن‌ها کار خیر کنید تا از شما راضى شوند.[51]
نحوۀ جبران حق‌الناس
پرسش: اگر کسی حق‌الناس برگردنش هست، چه کار کند؟
آیت‌الله سیستانی:
پاسخ: اگر صاحبان آن‌ها را می‌شناسد باید مال یا بدهی خود را به آن‌ها ادا کند، و اگر نمی‌شناسد یا دسترسی ندارد و از رسیدن به آن‌ها مأیوس شده است، بعد از اجازه‌گرفتن ازطرف آن‌ها صدقه بدهد.[52]
آیت‌الله مکارم:
روش جبران حق‌الناس: در صورت امکان، معادل حق او را به دستش برساند، یا به شکلى با هم مصالحه کنند؛ و اگر این کار ممکن نیست توسط شخص ثالث، یا به‌وسیلۀ حوالۀ بانکى، یا توسط پست برایش ارسال نماید؛ و چنانچه به او دسترسى ندارد، به نیّتش به فقرا صدقه دهد.[53]
نحوۀ جبران رنجاندن دل دیگران
مقام معظم رهبری:
پرسش: من دل کسی را رنجانده‌ام و با یک عملی ناراحتش کرده‌ام؛ چگونه این ناراحتی را از خودم دور کنم؟
پاسخ: موارد مختلف است؛ لکن اگر عمل شما گناه بوده است، باید توبه و استغفار کنید و در مواردی که طلب حلالیت لازم است، در‌صورت‌امکان و عدم مفسده، از او کسب رضایت نمایید.[54]
جبران خسارت زدن ناشی از مراسم چهارشنبه‌سوری
مقام معظم رهبری:
پرسش: اگر کسی در شب چهارشنبه‌سوری، با انداختن ترقّه و امثال آن، موجب اذیّت و آزار دیگران شده باشد، چه وظیفه‌ای دارد؟
پاسخ: در فرض سوالباید توبه و استغفار نماید، و توبۀ از گناه هم با استغفار و پشیمانی از گناه و تصمیم جدّی بر تکرارنکردن آن حاصل می‌شود؛ و اگر حق‌النّاس در میان است-یعنی آسیب‌بدنی و یا مالی به دیگران واردکرده-، چنانچه آن شخص را می‌شناسد، باید خسارت آن را جبران کند و یا به نحوی رضایت او را احراز نماید؛ و اگر او را نمی‌شناسد، و معلوم نیست، باید مبلغ خسارت را ازطرف او به فقرا صدقه بدهد.[55]
تعریف «مَظالِم» و کیفیت پرداخت آن
پرسش: مظالم چیست و کیفیت پرداخت آن چگونه است؟
مقام معظم رهبری:
پاسخ: مظالم اصطلاحاً به اموال و بدهى‌هایى گفته مى‌شود که انسان ازروى ظلم و بى‌عدالتى از بندگان خدا گرفته و نپرداخته است، و حکم شرعى آن این است که اگر صاحب آن‌ها را مى‌شناسد، باید عین اموال را به آن‌ها برگرداند و اگر صاحب آن‌ها را نمى‌شناسد و یا تحقیق هم مشخص نمی‌شود و یا دسترسی به آن‌ها غیر ممکن نیست، این اموال و بدهى‌ها را باید ازطرف آن‌ها به فقرا صدقه بدهد و براى این کار احتیاط مستحب آن است که از حاکم شرع اذن بگیرد.[56]
آیت‌الله سیستانی:
پاسخ: اموال و بدهی‌هایی است که شخص ازروی ظلم از دیگران گرفته یا ضایع نموده و به آن‌ها نپرداخته و حکم شرعی آن این است که چنانچه صاحب آن را بشناسد باید به او برگرداند، و اگر نمی‌شناسد یا از پیداکردن او مأیوس است، به فقیر متدین صدقه بدهد و برای این کار بنابر احتیاط باید از مرجع تقلید اجازه بگیرد.[57]
آیت‌الله مکارم:
پاسخ: منظور از ردّمظالم، حقوق‌الناس قطعی یا احتمالی است که انسان، صاحب آن را دقیقاً نمی‌شناسد یا اگر می‌شناسد، امکان رساندن مال به او وجود ندارد و حتی به آشنایان و وارثان شرعی او نیز دسترسی ندارد که آن را به مرجع تقلید خودش می‌دهد یا با اجازۀ او به مصرف نیازمندان می‌رساند.[58]
[1]. ثواب‌الأعمال و عقاب‌الأعمال، ص240.
[2]. وسائل‌الشیعة (ط. مؤسسة آل البیت، 1409ه.ق)، ج25، ص386.
[3]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری.
[4]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، حق الناس.
[5]. رسالۀ أجوبة‌الاستفتائات، سوال1264.
[6]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری.
[7]. رسالۀ احکام (پسران)، مسئلۀ 35.
[8]. احکام پزشکی، سوال34.
[9]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، بیت‌المال.
[10]. استفتائات جدید،ج 1، سوال1757.
[11]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، بیت‌المال.
[12]. همان.
[13]. همان.
[14]. استفتائات جدید،ج 1، سوال1739.
[15]. همان،ج 3، سوال1795.
[16]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، ضمان.
[17]. استفتائات جدید،ج 4، سوال1144.
[18]. احکام ویژه (600 مسئلۀ کثیرالابتلا)، حق‌الناس و حق والدین.
[19]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، حق‌الناس.
[20]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری، استفتائات.
[21]. استفتائات جدید،ج 4، سوال1259.
[22]. همان، سوال1260.
[23]. همان، سوال1262.
[24]. همان، سوال1263.
[25]. فقه برای غرب‌نشینان، مسئلۀ 304.
[26]. استفتائات جدید،ج 4، سوال1265.
[27]. همان، سوال1268.
[28]. احکام ویژه (600 مسئلۀ کثیرالابتلا)، حق‌الناس و حق‌والدین.
[29]. استفتائات جدید،ج 4، سوال1261.
[30]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، حق‌الناس.
[31]. احکام پزشکی، سوال648.
[32]. رسالۀ أجوبة‌الاستفتائات، سوال1245.
[33]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله سیستانی، پرسش و پاسخ.
[34]. استفتائات جدید،ج 3، سوال428.
[35]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله سیستانی.
[36]. استفتائات جدید،ج 3، سوال346.
[37]. استفتا ازپایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری.
[38]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله سیستانی.
[39]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، حق‌الله.
[40]. همان، تورم و خسارت تاخیر.
[41]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله سیستانی.
[42]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، حق‌الناس.
[43]. همان.
[44]. همان.
[45]. همان.
[46]. همان، متفرقۀ امور بانکی.
[47]. استفتائات جدید،ج 4، سوال1135.
[48]. همان، سوال1264.
[49]. احکام ویژه (600 مسئلۀ کثیرالابتلا)، حق‌الناس و حق والدین.
[50]. همان.
[51]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
[52]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله سیستانی، پرسش و پاسخ.
[53]. رسالۀ احکام (پسران)، مسئلۀ 39.
[54]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری.
[55]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، احکام چهارشنبه‌سوری.
[56]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری، استفتائات جدید، غصب.
[57]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله سیستانی.
[58]. احکام ویژه (600 مسئلۀ کثیرالابتلا)، حق‌الناس و حق والدین.