«استهزا (تمسخر)»، در ثقلین
الف. در قرآن
<یَأَیهُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لَا یَسْخَرْ قَوْمٌ مِّن قَوْمٍ عَسىَ أَن یَکُونُواْ خَیرْا مِّنهْمْ وَ لَا نِسَاءٌ مِّن نِّسَاءٍ عَسىَ أَن یَکُنَّ خَیرْاً مِّنهْنَّ وَ لَا تَلْمِزُواْ أَنفُسَکمُْ وَ لَا تَنَابَزُواْ بِالْأَلْقَابِ بِئْسَ الاِسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْایمَانِ وَ مَن لَّمْ یَتُبْ فَأُوْلَئکَ هُمُ الظَّالِمُون>[1]
«اى اهل ایمان! نباید گروهى گروه دیگر را مسخره کنند، شاید مسخره شدهها از مسخره کنندگان بهتر باشند، ونباید زنانى زنان دیگر را [مسخره کنند] شاید مسخره شدهها از مسخره کنندگان بهتر باشند، و از یکدیگر عیبجویى نکنید و با لقب هاى زشت و ناپسند یکدیگر را صدا نزنید؛ بد نشانه و علامتى است اینکه انسانى را پس از ایمان آوردنش به لقب زشت علامتگذارى کنند. و کسانى که [از این امور ناهنجار و زشت] توبه نکنند، خود ستمکارند.»
ب. در روایات
«عَنْ أَبِی‌خَالِدٍ الْکَابُلِیِّ قَالَ: سَمِعْتُ زَیْنَ الْعَابِدِینَ عَلِیَّ‌بْنَ‌الْحُسَیْنِ{علیه السلام} یَقُول: ...وَ الذُّنُوبُ الَّتِی تُنْزِلُ النِّقَمَ عِصْیَانُ الْعَارِفِ بِالْبَغْیِ وَ التَّطَاوُلُ عَلَى النَّاسِ وَ الِاسْتِهْزَاءُ بِهِمْ وَ السُّخْرِیَّةُ مِنْهُم و...».[2]
«ابو خالد کابلی می‌گوید: از امام زین العابدین علی‌بن‌الحسین{علیه السلام} شنیدم که می‌فرمود: .... و گناهانی که بلایا را نازل می کند عبارت است از سرکشی انسان آگاه به بغی و تکبر بر مردم و استهزاء و مسخره کردن آن ها و... .»
معنا و حکم استهزا
آیت‌الله مکارم:
پرسش: منظور از استهزا و تمسخر حرام دقیقاً چه می‌باشد؟ آیا در تعریف آن قید نارضایتی و ناراحت‌شدن شخص لحاظ شده است(در صورت شک در رضاتش چطور؟) یا مثلاً آیا صرف نقل مطلب یا ویژگی و... شخصی که موجب خندۀ دیگران شود، تمسخر است؟
پاسخ: مسخره و استهزا عبارت است از اینکه چیزى بگویى که با آن، کسى را حقیر و خوار بشمارى. حال چه اینکه چنین چیزى را به زبان بگویى و یا به این منظور اشاره‌اى کنى و یا عملاً تقلید طرف را درآورى، به طورى‌که بینندگان و شنوندگان بالطبع از آن سخن و یا اشاره و یا تقلید بخندند؛ بنابراین مسخره‌کردن و استهزای مومن از گناهان محسوب می‌شود و جایز نیست.[3]
اقسام و مصادیق تمسخر
لطیفه
پرسش: گفتن یا شنیدن لطیفه‌هاى رایج در کشور که مربوط به اقوام مختلف است، چه حکمى دارد؟
مقام معظم رهبری:
پاسخ: اگر غیبت بوده و یا موجب اذیت و هتک مؤمنى باشد، جایز نیست.[4]
آیت‌الله مکارم:
پاسخ: در مواردى که باعث هتک حرمت اقوام ایرانی شود، جایز نیست.[5]
آیت‌الله مکارم:
پرسش: لطیفه‌هایى که درباره ملل غیرمسلمان گفته مى‌شود، چه حکمى دارد؟ در مورد ملل مسلمان چطور؟
پاسخ: در هر دو مورد باید ادب اسلامى رعایت شود، و هتک و توهینى به عمل نیاید؛ مگر ملت‌هایى که محارب با مسلمین هستند.[6]
تمسخر و تقلید زبان‌ها و لهجه‌ها
مقام معظم رهبری:
تقلید از لهجه‌های مناطق مختلف، درصورتی‌که برای تمسخر و استهزا باشد، در حرمت آن هیچ شکی نیست؛ اگرچه غیبت نیست؛ چون این لهجه خاص، امر مستوری نیست. علاوه بر اینکه اصلا عیب نیست، ازاین‌رو غیبت نیست؛ امّا اگر از روی تمسخر و استهزا باشد، حرام است و فرقی هم نمی‌کند که لهجه عمومی منطقه‌ای را تقلید کند، یا شخص خاصی را؛ تنها تفاوت در این است که اگر غرض او تقلید لهجه عموم باشد، این اهانت به همۀ آن جمعیت می‌شود که طبعاً آثار خاص خودش را دارد؛ مثلاً اگر بخواهد استحلال[طلب حلالیت]کند، بایستی از یکایک آن‌ها حلالیت بطلبد، اما آنجایی که یک نفر باشد، از یک نفر استحلال می‌کند؛ ولی اگر تقلید لهجه برای تمسخر نیست، حرام نیست.[7]
آیت‌الله مکارم:
پرسش: باتوجه‌به رواج تمسخر بعضى از زبان‌ها در بین مردم و استفاده از تعابیرى اهانت‌آمیز خواهشمند است نظر مبارک را مرقوم فرمایید؟
پاسخ: اگر غرض اهانت و تحقیر باشد، جایز نیست.[8]
حکم تقلید صدا و ادا در‌آوردن
پرسش: آیا تقلید صدا و ادا در آوردن گناهی مستقل -از تمسخر- و فی‌نفسه حرام است؟ لذا اگر مثلاً شخصی ادای صدای مومنی یا فعلش را در آورد و هدفش تقلید از او باشد، این گناه دارد (نظیر اینکه ادای سبک صحبت‌کردن یک سخنران یا مداحی یک مداح در آورد -که البته بعضاً موجب سرور یا تشویق‌کردن مستمعین نیز می‌شود-)؟
مقام معظم رهبری:
پاسخ: موارد مختلف است؛ و در فرض سوالتقلید صدا اگر مستلزم مسخره‌کردن و یا توهین به شخصی باشد، جایز نیست.[9]
آیت‌الله سیستانی:
پاسخ: مسخره‌کردن و هر آنچه موجب اذیت و هتک حرمت مومن شود، حرام است.[10]
آیت‌الله مکارم:
پاسخ: هرگونه طنز و تقلید صدا و حرکات که موجب آزار یا اهانت به افراد شود، شرعاً جایز نیست و نگاه‌کردن به آن نیز اشکال دارد.[11]
تمسخر شخص نامعلوم
آیت‌الله سیستانی:
در غیبت، فرد غیبت‌شده باید معیّن و معلوم باشد. پس اگر انسان بگوید: یکی از اهل شهر، ترسو است یا یکی از فرزندان حسین، ترسو می‌باشد و معلوم نباشد منظور چه کسی است، غیبت نمی‌باشد؛ ولی گاهی ممکن است از جهت و عنوان دیگری مثل اهانت و توهین، سرزنش و تحقیر، اذیّت مؤمن، استهزای مؤمن حرام باشد.[12]
تمسخر غیرمسلمانان
پرسش: حکم شرعی مسخره‌کردن غیرمسلمانان (مانند مسخره‌کردن حرف زدنشان، و یا قد و قامت آن‌ها، و یا کشیدن کاریکاتور آن‌ها)، چیست؟
مقام معظم رهبری:
پاسخ: موارد مختلف است اما اگر شرائط به صورتی باشد که ظلم در حق طرف مقابل محسوب شود، فرقی بین مسلمان و غیرمسلمان در این جهت نیست.[13]
آیت‌الله مکارم:
پاسخ: از این کار پرهیز شود.[14]
آیت‌الله مکارم
پرسش: مسخره‌کردن دشمنان اسلام، مثلاً با ساخت عروسک‌های مضحک از آن‌ها، چه حکمی دارد؟
پاسخ: این کار خوبی نیست و ممکن است آن‌ها مقابله به مثل کنند که ضرر و زیانش پوشیده نیست و لذا بهتر آن است که با این مسائل، منطقی برخورد شود.[15]
حکم تمسخر متجاهر به فسق
آیت‌الله مکارم:
پرسش: آیا تمسخر افرادى که متجاهر به فسق‌اند، جایز است؟
پاسخ: تمسخر مطلقا کار درستى نیست؛ مگر در جایى که تنها راه براى نهى‌ازمنکر باشد.[16]
خواندن روضه‌های موجب تمسخر
پرسش: خواندن روضه‌های دروغ و غیر‌معتبر که بعضاً موجب تمسخر و هتک می‌گردد، چه صورتی دارد؟
مقام معظم رهبری:
پاسخ: اگر دروغ، موجب هتک و تمسخر باشد، جایز نیست.
آیت‌الله سیستانی:
اگر موجب هتک باشد، یا دروغ باشد، جایز نیست، ولی اگر هتک و دروغ‌بودن آن معلوم نباشد و به‌عنوان نقل و روایت گفته شود، اشکال ندارد.
گفت‌وگو دربارۀ آداب ورسوم و گفتار و... مردم
آیت‌الله مکارم:
پرسش: آیا گفت‌وگو دربارۀ رسوم، آداب، گفتار، کردار، طرز لباس پوشیدن، شکل ظاهری، ادا در آوردن روستایی، شهری‌ها وقبایل گوناگون ایران وسایر کشورها، غیبت محسوب می‌شود؟
پاسخ: اگر به قصد عیب‌جویی ومسخره‌کردن نباشد،اشکالی ندارد.[17]
شوخی با مسائل اعتقادی
آیت‌الله مکارم:
پرسش: حکم شوخی و جوک‌هایی که حاوی مضامین اعتقادی است یا مصداق برداشت‌های شوخی مئابانۀ دو پهلو از الفاظ قرانی است، چه می‌باشد (حتی درصورتی‌که گوینده و شنونده متشرعه‌اند و کاملاً فضا، فضای شوخی است...)؟
پاسخ: اگر موجب وهن دین و توهین به اعتقادات شود، حرام است.[18]
توبه از استهزا
مقام معظم رهبری:
[در توضیح برخی از فروض استهزا:].... اگر غرض او تقلید لهجة عموم باشد، این اهانت به همة آن جمعیت می‌شود که طبعاً آثار خاص خودش را دارد؛ مثلاً اگر بخواهد استحلال[طلب حلالیت]کند، بایستی از یکایک آن‌ها حلالیت بطلبد؛ امّا آنجایی که یک نفر باشد، از یک نفر استحلال می‌کند.[19]
پرسش: آیا در توبۀ از گناه استهزا حلالیت طلبیدن شرط است و الا آیا صرف پشیمانی کفایت می‌کند؟
آیت‌الله سیستانی:
پاسخ: باید توبه کنید و حلالیت طلبیدن واجب نیست.[20]
آیت‌الله مکارم:
پاسخ: ... در مورد حق‌الناس‌های غیرمالی، در صورت امکان از صاحبان حق حلالیت بطلبید و اگر این کار ممکن نیست برای ایشان کار خیر کنید تا از شما راضی شوند.[21]
[1]. الحجرات، 11.
[2]. وسائل‌الشیعة (ط. مؤسسة آل البیت، 1409ه.ق)، ج16، ص281.
[3]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
[4]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری، استفتائات جدید.
[5]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، متفرقه.
[6]. همان، اهانت، سخره و استهزا.
[7]. رسالۀ آموزشی،ج 2، درس 17.
[8]. استفتائات جدید،ج 1، سوال1728.
[9]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری.
[10]. پایگاه طلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله سیستانی، پرسش و پاسخ.
[11]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
[12]. رسالۀ توضیح‌المسائل جامع، مسئلۀ ۲۲۶8.
[13]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری.
[14]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
[15]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر ایت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، اهانت، سخره، استهزا.
[16]. استفتائات جدید،ج 4، سوال1007.
[17]. همان،ج 1، سوال556.
[18]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
[19]. رسالۀ آموزشی،ج 2، درس 17.
[20]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله سیستانی.
[21]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.