«ظلم و ایذا (اذیت کردن)»، در ثقلین
الف. در قرآن
1. <وَ لَوْ أَنَّ لِلَّذینَ ظَلَمُوا ما فِی الْأَرْضِ جَمیعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لاَفْتَدَوْا بِهِ مِنْ سُوءِ الْعَذابِ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ بَدا لَهُمْ مِنَ اللَّهِ ما لَمْ یَکُونُوا یَحْتَسِبُونَ>[1]
«اگر ستمکاران تمام آنچه را روى زمین است مالک باشند و همانند آن بر آن افزوده شود، حاضراند همه را فدا کنند تا از عذاب شدید روز قیامت رهایى یابند و از سوى خدا براى آن‌ها امورى ظاهر مى‌شود که هرگز گمان نمى‌کردند.»
2. <وَ الَّذِینَ یُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ بِغَیْرِ مَا اکْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِینا>[2]
«و کسانى که مردان و زنان مؤمن را [با متهم‌کردن] به اعمالى که انجام ندادهاند، مىآزارند، بىتردید بهتان و گناه بزرگى برعهده گرفتهاند.»
ب. در روایات
1. «عَنْ سَعْدِبْنِ‌طَرِیفٍ عَنْ أَبِی‌جَعْفَر{علیه السلام} قَالَ: الظُّلْمُ ثَلَاثَةٌ ظُلْمٌ یَغْفِرُهُ اللَّهُ وَ ظُلْمٌ لَا یَغْفِرُهُ اللَّهُ وَ ظُلْمٌ لَا یَدَعُهُ اللَّهُ فَأَمَّا الظُّلْمُ الَّذِی لَا یَغْفِرُهُ فَالشِّرْکُ وَ أَمَّا الظُّلْمُ الَّذِی یَغْفِرُهُ فَظُلْمُ الرَّجُلِ نَفْسَهُ فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ وَ أَمَّا الظُّلْمُ الَّذِی لَا یَدَعُهُ فَالْمُدَایَنَةُ بَیْنَ الْعِبَادِ.».[3]
«سعدبن‌طریف نقل می‌کند که حضرت باقر{علیه السلام} فرمود: ستم بر سه‌گونه است: ستمى که خدا بیامرزد، و ستمى که خدا نیامرزد، و ستمى که خدا از آن صرف‌نظر کند، اما آن ستمى که خداوند نیامرزد شرک است، و اما آن ستمى که خدا بیامرزد ستمى است که انسانى به خویشتن کند میانۀ خود و خداى خود، و اما ستمى که خدا صرف‌نظر نکند حقوقى است که مردم به یکدیگر دارند.»
2. «عَنْ عَبْدِالْأَعْلَى مَوْلَى آلِ‌سَامٍ قَالَ قَالَ أَبُوعَبْدِاللَّهِ{علیه السلام} -مُبْتَدِئاً-: مَنْ ظَلَمَ سَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِ مَنْ یَظْلِمُهُ [َوْ عَلَى عَقِبِهِ] أَوْ عَلَى عَقِبِ عَقِبِهِ قُلْتُ هُوَ یَظْلِمُ فَیُسَلِّطُ اللَّهُ عَلَى عَقِبِهِ أَوْ عَلَى عَقِبِ عَقِبِهِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ یَقُولُ: <وَ لْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّةً ضِعافاً خافُوا عَلَیْهِمْ فَلْیَتَّقُوا اللَّهَ وَ لْیَقُولُوا قَوْلًا سَدِیداً>».[4]
«عبدالاعلى مولى‌آل‌سام گوید: حضرت صادق{علیه السلام} شروع به سخن کرده و فرمود: هرکه ستم کند خداوند مسلط گرداند کسی را که به او یا به فرزندان او یا به فرزند فرزندش ستم کند، گوید: عرض کردم: او ستم کند و خدا بفرزندش یا فرزند فرزندش کسى را مسلط سازد؟ فرمود: خداى عزوجل فرموده: «و باید بترسند آنان که اگر باز گذارند پس از خود فرزندان ناتوانى می‌ترسند بر ایشان پس بترسند خدا را و بگویند سخنى استوار.»
اقسام ومصادیق
طعن و زخم زبان زدن
آیت‌الله سیستانی:
پرسش: آیا طعن و زخم‌زبان حرام شرعی است؟ ملاک در حرمت آن چیست (ناراحت‌شدن مخاطب یا قصد طعنه زننده)؟
پاسخ: هتک مؤمن از محرمات است.[5]
به شوخی زدن:
آیت‌الله سیستانی:
پرسش: در عالم رفاقت پیش می‌آید بسیاری از افراد و جوانان یکدیگر را به شوخی می‌زنند و این گاهی کاملا حمل بر شوخی و رفاقت می‌شود و گاهی اوقات منجر به کدورت و دعوا می‌شود. حکم شرعی این صور چیست؟
پاسخ: صرف رفاقت مجوز آزار و اذیت مؤمن نیست، مگر اینکه احراز رضایت شود.[6]
صدق ظلم بر ارفاق نمره به دانش‌آموزی که استحقاق ندارد
پرسش: دانش‌آموزى که نمره نمى‌آورد و تحت عناوینى چون رضاى خدا و یا آشنایى، نمره‌اى که حق وى نیست، به او داده مى‌شود، آیا عنوان ظلم دربارۀ این کار صدق مى‌کند؟
آیت‌الله سیستانی:
پاسخ: اگر طبق قانون مجاز باشد، اشکال ندارد.[7]
آیت‌الله مکارم:
پاسخ: این کار نوعى ظلم و تبعیض است و نه تنها موجب رضاى خدا نیست بلکه مایۀ نارضایى حق تعالى است؛ مگر در مواردى که استحقاق ارفاق دارد که باید آن را نیز درباره همۀ کسانى که آن ویژگى را دارند اعمال نمود.[8]
استفاده از مواد محترقه
مقام معظم رهبری:
پرسش: استفاده از ترقّه و مواد قابل انفجار و ساخت و خریدوفروش آن‌ها -اعم از اینکه موجب اذیّت و آزار بشوند یا خیر- چه حکمی دارد؟
پاسخ: درصورتی‌که موجب اذیّت و آزار دیگران باشد و یا تبذیر مال محسوب شود و یا خلاف قانون و مقرّرات نظام جمهورى اسلامى‌باشد، جایز نیست.[9]
استثنائات ظلم و ایذا
تعریف رد مظالم و کیفیت پرداخت آن
مقام معظم رهبری:
پرسش: مظالم چیست و کیفیت پرداخت آن چگونه است؟
پاسخ: مظالم اصطلاحاً به اموال و بدهى‌هایى گفته مى‌شود که انسان از روى ظلم و بى‌عدالتى از بندگان خدا گرفته و نپرداخته است، و حکم شرعى آن این است که اگر صاحب آن‌ها را مى‌شناسد باید عین اموال را به آن‌ها برگرداند، و اگر صاحب آن‌ها را نمى‌شناسد و معلوم نیستند، این اموال و بدهى‌ها را باید ازطرف آن‌ها به فقرا صدقه بدهد و براى این کار احتیاط مستحب آن است که از حاکم شرع اذن بگیرد.[10]
پرسش: منظور از ردّمظالم چیست؟
آیت‌الله سیستانی:
پاسخ: اموال و بدهی‌هایی است که شخص از روی ظلم از دیگران گرفته یا ضایع نموده و به آن‌ها نپرداخته و حکم شرعی آن این است که چنانچه صاحب آن را بشناسد، باید به او برگرداند و اگر نمی‌شناسد یا از پیداکردن او مأیوس است به فقیر متدین صدقه بدهد و برای این کار بنابر احتیاط باید از مرجع تقلید اجازه بگیرد.[11]
آیت‌الله مکارم:
پاسخ: منظور از ردّمظالم، حقوق‌الناس قطعی یا احتمالی است که انسان، صاحب آن را دقیقاً نمی‌شناسد یا اگر می‌شناسد امکان رساندن مال به او وجود ندارد و حتی به آشنایان و وارثان شرعی او نیز دسترسی ندارد که آن را به مرجع تقلید خودش می‌دهد یا با اجازۀ او به مصرف نیازمندان می‌رساند.[12]
مقدار رد مظالم قابل دریافت توسط فقیر
آیت‌الله مکارم:
پرسش: تا چه مقدار می‌توان به فقیر به‌عنوان ردّمظالم پول داده شود؟
پاسخ: درمورد ردّمظالم جایز نیست مازاد بر مؤونۀ سال بگیرد؛ و هرگاه اضافه از نیاز بگیرد، باید مقدار اضافه را به فقیر دیگری بدهد.[13]
[1]. الزمر، 47.
[2]. الاحزاب، 58.
[3]. الکافی،ج 2، ص330.
[4]. الکافیج 2، ص332.
[5]. استفتا از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله سیستانی.
[6]. همان.
[7]. همان.
[8]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، آموزش و پرورش.
[9]. رسالۀ اجوبة‌الستفتائات، سوال1106.
[10]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری، استفتائات جدید، بخش غصب.
[11]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله سیستانی، پرسش و پاسخ.
[12]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، ردّمظالم.
[13]. همان.